Սուրբ Գրքում գտնում ենք այսպիսի բառեր՝ «դարեր», «վերջին ժամանակներ», «վերջին օրեր», «հեթանոսների ժամանակ» և այլն: Սրանք կարևոր արտահայտություններ են Աստծո ժամանակագրական ծրագրի համար տարբեր համատեքստերում: Հրաշալի է, որ մենք կարող ենք գիտակցաբար ապրել նորկտակարանյան դարաշրջանի վերջին փուլում: Շնորհքի վերջին կոչը հնչում է հիմա: Նայելով Աստծո Խոսքի մեջ Հիսուս Քրիստոսի մոտակա գալստի վերաբերյալ խոստումին և աստվածաշնչյան մարգարեությունների իրականացմանը, որոնք մենք ապրում ենք և ընդունում որպես «ժամանակների նշաններ», խիստ անհրաժեշտ և հրատապ է դառնում Աստծո և մարդկության համար Նրա ծրագրի վերաբերյալ շարադրանքը: Հոգևոր ոլորտում միայն հեղինակություն կարող է ունենալ Աստծո Խոսքը, որը ենթակա չէ ժամանակների փոփոխություններին, այլ մնում է հավիտյան (Ես.40:8): ԱՅՍՊԵՍ Է ԱՍՈՒՄ ՏԵՐԸ. «Երկինքն ու երկիրը կանցնեն, բայց Իմ Խոսքերը բնավ չեն անցնի» (Ղուկ.21:31): Պետրոս առաքյալը ընդհանուր հայտարարի է բերում Հին և Նոր Կտակարանները, երբ մեջբերում է Եսայի մարգարեին. «Իսկ Տիրոջ Խոսքը մնում է հավիտյան, և սա այն խոսքն է, որ ձեզ ավետարանվեց» (1Պետր.1:25): Հովհաննես տեսանողը վկայում է, որ այս հավիտենական Ավետարանը քարոզվելու է երկրի բոլոր բնակչներին, բոլոր ժողովուրդներին, ցեղերին և լեզուներին (Հայտն.14:6): Մեր Տերը նաև ասաց. «Եվ արքայության այս Ավետարանը ամբողջ տիեզերքում կքարոզվի՝ բոլոր ազգերին վկայություն լինելու համար, և այն ժամանակ կգա վերջը» (Մատթ. 24:14): Այն կանխասումները իրականանում են հիմա, և եթե Նա ասում է, որ Արքայության Ավետարանը քարոզվելու է բոլոր ազգերին վերջը գալուց առաջ, ապա դրա մեջ ընդգրկված են նաև այլ կրոնների մարդիկ, որոնք ոչ մի գաղափար չունեն Աստծո մասին, կամ բոլորովին այլ հասկացողություն ունեն, որը չի համապատասխանում Սուրբ Գրքի վկայությանը: Ավետարանը, որը քարոզվելու է հիմա, չի կարող լինել այլ Ավետարան, քան այն, ինչ քարոզվելու է սկզբում, այսինքն՝ Բարի Լուր այն մասին, որ Աստված հայտնվել է Քրիստոսի մեջ և աշխարհն Իր հետ հաշտեցրել (2 Կորնթ.5:19): Բոլոր մարգարեները և Աստծո կողմից ուղարկված բոլոր մարդիկ իրենց ժամանակներում ստիպված են եղել հակառակ կանգնել իրենց ժամանակների միտումներին: Եթե Աստված իրենց հետ չլիներ, ալիքները նրանց կտանեին իրենց հետ: Ամեն անգամ, երբ Աստված ուղարկում էր Իր ծառաներին, իրականացնում էր փրկության պատմությունը: Մինչդեռ ամեն անգամ, երբ նրանք ուղարկվում էին, օտար մարմնի պես էին. նրանք չէին հարմարվում գոյություն ունեցող կրոնական համակարգերին: Նրանք դեսպաններ էին, Բարձրյալի ծառայության տակ էին և Նրա՛ կամքն էին կատարում: Բոլոր ժամանակներում եղել են բացառություններ, մարդիկ, գնում էին կրոնական հոսանքին հակառակ, հիմնավորապես քննում էին Սուրբ Գիրքը, թե՛ Հին, թե՛ Նոր Կտակարանները, և այսպիսով հասնում էին Աղբյուրին: Միայն դրանից հետո կարելի է զանազանել, թե որն է Աստվածաշնչի ուսմունքը, և որն է եկեղեցական ավանդույթ: Քանի որ հետառաքելական ժամանակներում, Պողիկարպոսից և Իրենեոսից հետո, քրիստոնեության ներսում եղող և հեթանոսությունից եկած մարդիկ հեռացան հուդայականությունից, նրանք անտեսեցին Հին Կտակարանը, և Նոր Կտակարանը մեկնեցին իրենց սեփական հասկացողության համաձայն: Ուշագրավ է, որ հուդայականությունից բաժանումը տեղի ունեցավ «Երրորդության գաղափարի» ծագման հետ միաժամանակ: Աստծո մեկ լինելուն հավատացող ոչ մի քրիստոնյա երբեք չի ատել հրեաներին: Այս մահացու ատելությունը սկսեցին Երրոդության պաշտպանները, որոնք ամեն կողմից հրեաներին համարում էին կույր և մերժված: Անցման այդ ժամանակաշրջանում նրանց բոլորին մեղադրեցին «Քրիստոսին սպանողներ», իսկ ավելի ուշ՝ «Աստվածասպաններ» լինելու մեջ: Այսպես կատարվեց առաքյալների և մարգարեների սկզբնական հիմքից բաժանումը: Սկզբնական Խոսքից շեղված այդ ուղղությունը միավորվեց աշխարհիկ իշխանության հետ: Այսպես սկսվեց Եկեղեցու պատմության մեջ ճակատագրական ժամանակաշրջանը, որը հայտնի է որպես «խավար միջնադար»: «Երրորդության դոգման» իրականում հռչակվեց միայն Քրիստոսից հետո 381 թվականի մայիսի մեկին, Թեոդոսիոս I կայսեր կողմից որպես Հռոմեական կայսրության «պետական կրոն», իսկ 447 թվականին պարտադիր հռչակվեց Լեվոն առաջին պապի կողմից: Մոտ 500 թվականին քահանաները սկսեցին միանման հագուստ կրել և հռչակվեցին որպես պետական պաշտոնյաներ: Այսպես, կամավոր կերպով բաժանեցին քահանաներին լսողներից: Բայց համաձայն Սուրբ Գրքի վկայության փրկագնվածների ողջ համայնքն է «թագավորական քահանայությունը» (1 Պետր.2:9, Հայտն.1:6 և այլ համարներ): Դրանից հետո սկսվեց կայսրության հռոմե- կան եկեղեցու սարսափելի բացարձակ իշխանությունը, որը տևեց հազար տարի, այսինքն՝ մինչև Ռեֆորմացիայի սկիզբը: Քրիստոնեական պետական կրոնի ընդունումից ի վեր, բոլոր հռոմեկան քաղաքացիներին ստիպել են դավանել այն: Եթե Հռոմեական կայսրությունը առաջին դարերում հալածում էր «նոր կրոնը», անկախ նրանից, թե որ ուղղությանն էր պատկանում, ապա այժմ հալածվում էին բոլոր այլ կերպ հավատացողները, որոնք չէին ուզում միանալ այդ միակ եկեղեցուն: Պատմական աշխատությունները մեզ պատմում են խաչակրաց արշավանքների մասին, որոնք բոլորն էլ վերագրվում են «Երրորդության եկեղեցուն», որը միաժամանակ դարձել էր կայսրության եկեղեցին: Պատմագրությունը հաղորդում է նաև հրեաների կոտորածների, կրոնական պատերազմների, Իսպանիայում ինկվիզիցիայի, Պիեմոնտի վալդենսների հալածանքի, Ֆրանսիայում հուգենոտների կոտորածի և ուրիշ շատ բաների մասին: Քրիստոնեության առաջին հազարամյակի շրջադարձից առաջ կրոնական իշխանությունը լիովին հաղթեց աշխարհիկ իշխանությանը և ստանձնեց գերիշխող և բացառիկ դիրք: Մինչ այդ կայսրերն էին նշանակում պապերին, բայց դրանից հետո պապերն էին կայսրերին նշանակում: Նիկոլայ II պապը պահանջեց այդ աստիճանը 1059 թվականին: «Հանուն Հոր, Որդու և Սուրբ Հոգու» դրոշի ներքո եկեղեցու կողմից կազմակերպված խաչակրաց արշավանքների ժամանակ արշավողները մեկ ձեռքում՝ խաչ, մյուսում սուր բռնած սպանեցին անթիվ մարդկանց: Երբ 1096 թվականի նոյեմբերին Ուրբանոս II պապը Կլերմոն Ֆեռանի 1095 թվականի տիեզերաժողովում որոշվածի համաձայն կոչ արեց Երուսաղեմն ու սուրբ գերեզմանը դնել քրիստոնեական իշխանության տակ, կոչին արձագանքեցին 330000 ամբողջովին պատրաստված «խաչակիրներ»՝ գլխավորապես Ֆրանսիայից: Ի վերջո միայն 40000–ը հասան Երուսաղեմ՝ Գոտֆրիդ Բուլյոնացու գլխավորությամբ: Պապն ասել էր՝ «Աստված է այդ ուզում», ուրեմն այդ պետք է ուզեին նաև նրա հպատակները: Դեռևս ճանապարհ ընկնելուց առաջ մարդասպաններին թողություն տրվեց բոլոր ոճիրների համար, որ պետք է գործեին: Արյունահեղություններ եղան ոչ միայն Երուսաղեմում. պատմվում է, որ ամբողջ շրջաններ ողողված են եղել արյունով մեկ դար շարունակ: Ֆրեդերիկ II թագավորի կենսագիրը, որը հետագայում թագադրվեց որպես Երուսաղեմի թագավոր, մասնակցել էր խաչակրաց արշավանքներից մեկին և նա գրել էր իր օրագրում. «Անցնելով արյան միջով մենք հասանք Սուրբ Քաղաք և մարտնչեցինք Սուրբ Գերեզմանի համար. դա իրոք սուրբ պատերազմ էր»: Մարդկանց զանգվածաբար կոտորեցին անասունների նման «հանուն Հոր, Որդու և Սուրբ Հոգու»: Երրորդության առաջին եկեղեցին օգտագործեց իր վարդապետությունը որպես եռանիստ երկաթյա մահակ՝ ժողովուրդներին և ցեղերին անխնա տապալելու համար: Պապերը, որպես երրորդության վարդապետության հիմնական ներկայացուցիչներ, ինչպես վկայում են պատմական գրվածքները, պատասխանատու են բոլոր դաժանությունների համար, որոնք գործվել են կաթոլիկ «քրիստոնեական» կրոնի անունով: Նրանք նաև հրամայել են հրապարակավ այրել Թալմուդը 1244 թվականին և եբրայերեն լեզվով գրված բոլոր գրքերը 1731թվականին: Հրեաների արտաքսումը, այլ կերպ հավատացողների հալածանքները, կոտորածները քիչ թե շատ չափով մտնում էին իրենց ծրագրերի մեջ, որովհետև ի վերջո այդ էր կատարվում բոլոր նրանց հետ, ում նրանք անիծում էին և մեղադրում հերետիկոսության մեջ: Եկեղեցու դրդմամբ Եվրոպայի ամբողջ երկրներ «մաքրվեցին հրեաներից»: Իսպանիան՝ 1492 թվականին, Պորտուգալիան՝ 1496 թվականին և այսպես շարունակ: Միայն Լեհաստանում 1648 թվականին դաժանաբար կոտորեցին, կտոր–կտոր արեցին 200 000 հրեաների: Պապերի պատմությունը հեղեղված է արյունով, հրեաների և Աստվածաշնչին հավատարիմ նահատակների արյունով: «Վերջնական լուծումը» պետք է կատարվեր մեր ժամանակներում, երբ սպանվեցին 6 միլիոն հրեաներ, որոնցից 1,5 միլիոնը երեխաներ էին: Դժբախտաբար, Հռոմի եկեղեցու կողմից հրեաներին «սատանային հանձնելը» արմատացել է մարդկանց գլխում մինչև վերջին ժամանակները: Նույնիսկ Լյութերը, որը ծնվել և դաստիարակվել էր որպես կաթոլիկ, չկարողացավ ազատվել դրանից իր դարձի գալուց հետո: Այս գործողությունը իր սարսափելի գագաթնակետին հասավ Հոլոկոստի ժամանակ, որն իրագործվեց կաթոլիկների կողմից աջակցություն ստացած հիտլերյան ռեժիմի կողմից: Միայն վերջերս հրեաները այլևս չեն անիծվում եկեղեցու կողմից, և միայն Վատիկանի II տիեզերաժողովից հետո (1962–1965) հրեաներին մեղադրող հատվածները հանվեցին ավագ ուրբաթի պատարագից: Իսրայելի ճանաչումը Վատիկանի կողմից «Հիմնական պայմանագրով» կատարվել է ընդամենը մի քանի տարի առաջ և դրանից մեկ տարի հետո, այսինքն՝ 1994 թվականի հունիսի 15–ին երկու պետությունների միջև դիվանագիտական հարաբերություններ: Կասկածելի է մնում, թե իրոք հարաբերությունները փոխվել են, որովհետև ակնհայտ է, որ Վատիկանը կանգնած է Իսրայելի թշնամիների կողքին: Բոլոր ժամանակներում հրեաները նախընտրել են մեռնել,նույնիսկ ինքնասպանություն գործել, քան թե ընդունել «Երրորդությունը» և «եռամիասնական մկրտությունը»: Նույնն արեցին Աստվածաշնչին հավատարիմ անթիվ քրիստոնյաներ: Դա պետք է ամեն անկեղծ մարդու խորհելու առիթ տար: Ընդհուպ մինչև մեր ժամանակները Երրորդության մոլեռանդ պաշտպանները, որոնք պաշտոնական կամ անկախ եկեղեցիների անդամ են, ցավոք սրտի նույն ատելությունն են արտահայտում «աստվածաշնչյան հավատացյալների» հանդեպ: Եթե վարդապետությունը ճիշտ է և աստվածային ծագում ունի, ապա դրա ներգործությունը իր հետևից թողնում է «սիրո, խաղաղության և օրհնության» աստվածային հետքեր: Հրեաները երբեք չեն պահանջել ուրիշ ժողովուրդներից դարձի գալ իրենց հավատքին և հավատան միակ և ճշմարիտ Աստծուն: Նրանք միսիոներական գործունեություն չեն ծավալել: Ուժի կիրառումը և բռնի քրիստոնեացումը հռոմեական կայսրության եկեղեցու տարբերակիչ նշաններն են: Այնտեղ, ուր շատ իշխանություն կա, կան նաև իշխանության շատ չարաշահում, որն արյունոտ հետքեր է թողնում եկեղեցու ողջ պատմության ընթացքում: