Շատ բաներ են համարվել ակնհայտ, բայց իրականում ճիշտ հակառակն է: Իրականում ոչ մի բան ակնհայտ չէ: Քրիստոնեության մեծամասնության համար Երրորդության վարդապետությունը միանգամայն ակնհայտ է և նույնիսկ ավելին. այն չընդունողը չի ընդունվում: Հրեաների համար, հակառակը, այդ վարդապետությունն անընդունելի է, որովհետև նրանք հավատում են միայն Աստծո և մարգարեների ասածին: Նրանց համար ընդունելի է միայն խիստ միաստվածությունը հավատքը մեկ և միակ Աստծո հանդեպ, որի կողքին և որից բացի ուրիշ Աստված չկա: Սա առաջին և ամենամեծ պատվիրանն է, որը ոչ ոք չի կարող խախտել: «Մի քանի Անձերի» վարդապետությունը կտրուկ ձևով մերժում է առաջին պատվիրանը, որը դուրս է եկել Աստծո բերանից: Մուսուլմանների համար այն միտքը, որ Աստված, որին նրանք Ալլահ են կոչում, Որդի ունի երկնքում, երկրի վրա եղած ամենամեծ հայհոյությունն է: Իսլամում հավատքի ամենակարևոր ազդարարումը սա է. «Չկա Աստված Ալլահից բացի»: Այն, ինչ ակնհայտ է ոմանց համար, մյուսների համար հեռու է այդպիսին լինելուց: Համապատասխանություն կա միայն սեփական կրոնի և դավանանքի մեջ, մինչդեռ շատ կրոններ են հավակնում, որ իրավացի են: Եթե «Երրորդություն» ոչ աստվածաշնչյան հասկացությունը նշանակեր, որ Աստված մեր փրկության համար Նոր Կտակարանում հայտնվել է որպես մեր Հայրը երկնքում, որպես մեր Փրկիչը Որդու մեջ երկրի վրա և Սուրբ Հոգու միջոցով, մենք կարող էինք այդ հանդուրժել: Բայց երբ ասում են, որ հավիտենական Աստված գոյության է բերել երկրորդ և երրորդ Անձերին, որոնք Աստված են, և երեքը մեկ են բոլոր բաներում, ուրեմն պետք է քննենք այդ և առաջին հերթին, հարցնենք. «Աստվածաշնչում որտե՞ղ է այդ մասին գրված»: Այս հարցը միայն մեկ պատասխան կարող է ունենալ. «Ո՛չ մի տեղ»: Երկրորդ հերթին, պետք է պարզենք, թե ում միջոցով և երբ են հայտնվել այդ մտածելակերպը և վարդապետությունը: Այս թեմայի վերաբերյալ համապատասխան գրականության մեջ կարելի է շատ «անհեթեթ» բաներ կարդալ, որոնց մանրամասների մեջ չենք կարող խորանալ: Բայց պարզ է, որ ոչ աստվածաշնչյան հասկացության մեջ չի կարող լինել ոչ մի աստվածաշնչյան ճշմարտություն: Նա, ով այդ դոգմային նայում է քննադատական ձևով, համարձակվում է հարցնել, թե արդյոք Երրորդության վարդապետության պաշտպանները հստակ պատկերացում ունեն «Երեք Անձից բաղկացած մեկ Աստծո մասին»: «Կաթոլիկ եկեղեցու կատեխիզիսի» 63–րդ էջում, 251–րդ պարբերության մեջ, ի թիվս այլ բաների, Երրորդության մասին ասվում է հետևյալը. «Երրորդության դոգման ձևակերպելու համար, Եկեղեցին ստիպված է եղել ստեղծել հատուկ տերմիններ փիլիսոփայական ծագման հասկացությունների օգնությամբ՝ «սուբստանցիա», «Անձնավորություն», «հիպոստաս», «հարաբերություն» և այլն…»: Այդպիսով, նրանք ընդունում են, որ օգտագործել են փիլիսոփայության հիպոթետիկ հասկացություններ՝ ձևակերպելու համար Երրորդության դոգման: Պողոսը մեզ զգուշացնում է ասելով. «Զգույշ կացեք, գուցե մեկը ձեզ փիլիսոփայությամբ ու դատարկ խաբեությամբ գրավի…» (Կողոս.2:8): Իրենց ոլորտում փիլիսոփաները կարող են փիլիսոփայել իրենց սրտի ուզածի չափ, բայց, խնդրում եմ, ոչ Աստծո վերաբերյալ: Փիլիսոփայությունը ի՞նչ գործ ունի Աստծո հետ: Ասում են նաև , որ առաջին Անձնավորությունը «Անսկիզբ սկիզբն է» և մյուս երկուսը սկիզբ են առել Նրանից: Պետք է լրջորեն հարցնել. մի՞թե իրոք հավիտենությունից ի վեր Աստված գոյություն է ունեցել, «ինչպես միշտ ձևակերպում են», նույն սուբստանցիայի երեք ինքնուրույն աստվածային Անձնավորություններով: Հնարավո՞ր է դա ընդհանրապես: Նույնիսկ տարբեր վարդապետական կարծիքներ կան արևելքի Եկեղեցու և Հռոմի եկեղեցու միջև՝ օրինակ, թե ինչպես է գոյություն ունեցել Սուրբ Հոգին որպես Անձնավորություն. միայն Հորի՞ց է Նա դուրս եկել, թե՞ Հորից ու Որդուց: Արդեն մեջբերված կատեխիզիսի 62–րդ էջում, 247–րդ պարբերության մեջ կարող ենք կարդալ. «Filioque» արտահայտությունը («և Որդուց» վարդապետական հավելումը Սուրբ Հոգու ծագման վերաբերյալ) չի եղել Կոստանդնուպոլսի 381 թվականի հավատո հանգանակի մեջ»(381): (Սա հետաքրքիր է նաև ժամանակագրական առումով): Մինչդեռ հետևելով լատինական և ալեքսանդրյան մի հին ավանդույթի՝ պապ սուրբ Լևոնը արդեն դոգմատիկորեն այդ դավանել էր 447 թվականին (այդքան ո՞ւշ), ավելի շուտ, քան Հռոմը ճանաչեց և ընդունեց 451 թվականին Քաղկեդոնի տիեզերաժողովի ժամանակ, 381 թվականի հավատո հանգանակը: Այդ ֆորմուլայի օգտագործումը կամաց–կամաց ընդունվեց լատինական պատարագի ծեսի մեջ (8–րդ և 11–րդ դա- րերի միջև) (այսինքն՝ առաքյալներից մոտ հազար տարի հետո): Մինչդեռ «filioque» արտահայտության ներմուծումը նիկյան–կոստանդնուպոլսյան հավատո հանգանակի մեջ լատինական պատարագի միջո- ցով այսօր նույնպես ուղղափառ եկեղեցիների հետ տարակարծու- թյան առիթ է մնում»: Սուրբ Հոգու ծագման և ընդհանրապես Աստվածության վերաբերյալ թե՛ մեկ, թե՛ մյուս մեկնակերպը ընդամենը մտահայեցական կոնցեպցիաներ են: Ի՞նչ գործ ունի լատինական պատարագը, դարերի ընթացքում դոգմայի վերածված հավատո հանգանակը Քրիստոսի և առաքյալների հետ: Անշուշտ, ոչ մի կապ: Աստծո ամեն հայտնություն իրականություն է, և միայն Խոսքն է վկայում դրա մասին: Աստված չի բացատրվում. Նա չափազանց բարձր է մեր հասկացողության համար: «Ահա Աստված մեծ է, և մենք չգիտենք…» (Հոբ 6:26): Թեև Նա բացահայտվել է, ծածկված է մնում շատերի համար: Ի՞նչ է Աստված Ինքը ասում այս մեծագույն և կարևորագույն թեմայի վերաբերյալ, որը տարբեր ուսմունքների ներկայացուցիչների կողմից պաշտպանվում է մինչև մահ: Սա է մեր հարցը: Այն, ինչ մարդիկ են ասում Նրա վերաբերյալ, երկիմաստ է, այն, ինչ Նա է ասում Իր մասին, միանշանակ է, և դա ենք մենք ուզում իմանալ: Արդյո՞ք Նա մեկ Աստված է, որը միայն Նոր Ուխտի ժամանակաշրջանում բացահայտվեց որպես Հայր մեր վերևում, որպես Որդի մեզ հետ և Սուրբ Հոգով՝ մեր մեջ, թե՞ Նա Աստված է, որը բաղկացած է երեք տարբեր, միաբան Անձնավորություններից: Սուրբ Գիրքն ի՞նչ է ասում սրա վերաբերյալ: Ուրիշ հեղինակություն չկա նրանց համար, ովքեր իսկապես հավատում են Աստծուն: Երրորդության դասական վարդապետության մեջ, որն ընդունել և միաբան դավանում են բոլոր պաշտոնական եկեղեցիները, նույնիսկ անկախ եկեղեցիների մեծամասնությունը, երեք «Անձնավորություններն» էլ հավասար են մեծությամբ, ամենակարողությամբ, ամենագիտությամբ և հավիտենությամբ: Բայց Աստվածաշնչի մեջ որտե՞ղ է դա գրված: Անշուշտ, ոչ մի տեղ: Դա կոչում են «Երրորդություն–Աստծո ներքին կյանքի խորհուրդ», «Theologia», որը մեզ բացահայտվում է «Oikonomia»–ի միջո- ցով (կաթոլիկ եկեղեու կատեխիզիս, էջ 60, պարբերություն 236): Դա ինքնին հակասական է, որովհետև եթե ամենակարողությունը բաժանված է երեքի միջև, այլևս մեկ Ամենակարող գոյություն չունի: Նաև պետք է մտածեին, որ մեկ Ամենակարող, մեկ Հավիտենական, մեկ Ամենագետ, որը ներ- կա է ամենուրեք, պետք է բավարար լիներ: Այդ «միակ Հավիտենակա- նը», ինչպես Սուրբ Գիրքն է անվիճելի կերպով վկայում, միշտ խոսել է միայն Ինքն Իր մասին և երկխոսության մեջ չի մտել ուրիշ Անձի հետ, ոչ էլ երդվել է ուրիշ Անձով: Մեջբերենք բազում օրինակներից միայն մի քանիսը. «Ինձանով երդում եմ անում,— ասում է Եհովան» (Ծննդոց 22:16): «Ինձանով երդում արի…» (Ես.45:23): «Երդվել է Տեր Եհովան Իր անձով…» (Ամովս 6:8): Եբր. 6:13 համարում հաստատվում է, որ երբ Աստված ինչ–որ բան է ուզում հաստատել երդումով, Իր անձով է երդվում: Ինչ վերաբերում է Աստծուն, Նրա բերանից լսում ենք ամեն բան թափանցող այս խոսքերը. «Սա քեզ ցույց տրվեց, որ գիտենաս, որ Եհովան է Աստված, չկա մի ուրիշը բացի Նրանից… Եվ այսօր իմացիր ու սրտիդ մեջ դիր, որ Եհովան է Աստված վերը երկնքի մեջ և ցածը երկրիս վրա. ուրիշը չկա» (2 Օրինաց 4:35,39):