Ռեֆորմացիայի սկսվելուց քիչ առաջ պատմական զարգացումները հասան իրենց գագաթնակետին: Կարելի է պատկերացնել, թե ինչպես էր կատարվում եկեղեցու և պետության իշխանության համատեղ գործադրումը այդ ժամանակաշրջանում: Այլ կերպ մտածողներին և հավատացողներին դատապարտում էին որպես հերետիկոսների, մեղադրում հերձվածողության մեջ և սպանում ամեն տեսակ հնարքներով: Այստեղ կհիշատակենք միայն XV դարի իսպանական ինկվիզիցիան, ինչպես նաև կախարդուհիների դատերը, որոնցով նրանց դատապարտում էին խարույկի վրա այրվելու: Մտադիր չենք այստեղ մանրամասն քննարկել բազմաթիվ մարդկային վրիպումները: Միայն ուզում ենք ցույց տալ այն հոգևոր զարգացումը, որին ժամանակի ընթացքում հասավ այլասերված քրիստոնեությունը: Այս հողը հագեցած է արյան շատ հեղեղներով: Ռեֆորմացիայի սկզբից առաջ եղած ամենահայտնի նահատակներից մեկը Յան Հուսն է (1415): Նա իր ձայնը վերջին անգամ բարձրացրեց Կոնստանցայի տիեզերաժողովի ժամանակ, բայց նրան լռեցրին աղաղակներով, և նա նպատակին չհասավ: Նա ծնկի եկավ, աչքերը բարձրացրեց երկինք և հանդարտությամբ լսեց իր դատավճիռը: Հետո աղաղակեց. «Տեր Հիսուս, հանուն Քո ողորմության խնդրում եմ ներել իմ բոլոր թշնամիներին»: Տիեզերաժողովի հայրերը ծիծաղեցին, իսկ նրան տարան խարույկի մոտ: Մինչդեռ Ռեֆորմացիան, որը շրջադարձ էր սկսել եկեղեցու պատմության մեջ, այլևս չէր կարող կասեցվել: Ավետարանի Ճշմարտությունը զորությամբ ճամփա բացեց: Մարտին Լյութերը և շատ ուրիշներ դուրս եկան այն սխալների դեմ, որոնց եկեղեցին հավանություն էր տալիս և նույնիսկ պաշտպանում էր: Ինդուլգենցիաների հայտնի վաճառող Տետցելը նրանցից էր, ովքեր խոսքով և գործով հայհոյում էին Աստծուն: Նա քարոզում էր, որ Պապը բացարձակապես իրավունք ուներ ներելու ողջերի և մեռածների մեղքերը և, որ Պապի թողությունը նույնքան արդյունավետ էր, որքան Քրիստոսի խաչը: Ի թիվս այլոց նա հաստատում էր նաև, որ Պապը ինդուլգենցիայի գինը վճարելու դեպքում կարող էր նույնիսկ ներել նրան, ով մարմնավորապես մեղք կգործեր աստվածամոր դեմ: Բառացիորեն դա նշանակում էր, որ ամեն մարդ կարող էր գործել ամենասարսափելի ոճիրները, և Պապը կներեր նրանց և կտար մեղքերի թողություն, հենց որ դրամը ընկներ գանձանակի մեջ: Եկեղեցու պատմության մեջ կարդում ենք հետևյալը. «Լյութերը լսեց այն սարսափելի հոդվածի մասին, որում այդ անպատկառ վանականը քարոզում էր՝ ասելով, որ ինդուլգենցիաների վաճառքի զորությունը նույն կերպ և նույն զորությամբ է գործում, ինչ, որ՝ Քրիստոսի խաչը, որ ինքը պայմանագիր է կնքել Պետրոս առաքյալի հետ, որ ինքը ավելի շատ հոգիներ է փրկել իր ինդուլգենցիաներով, քան Պետրոսը իր քարոզներով ... նրա քարոզի գործնական հետևանքները մղեցին Լյութերին սկսելու Ռեֆորմացիայի առաջին գործողությունը»: Ինչպես միշտ այս անգամ էլ Աստված օգտագործեց երկրի վրա ապրող մարդու՝ Իր անվան փառքի ու պատվի համար: Կան Աստծո պատգամաբերներ, որոնք ոչ միայն ճանաչված են եկեղեցու պատմության մեջ կարևոր դեր ունենալու համար, այլև Աստծո ծառաներ են, որոնց միջոցով Աստծո թագավորությունում փրկության պատմությունը իրականանում է երկրի վրա: Այդպիսի մարդկանցից էին Մարտին Լյութերը, Ուլրիխ Ցվինգլին, Ֆիլիպ Մելանխթոնը, Ժան Կալվինը, Ժան Նոքսը և ուրիշ շատեր, որ ապրել են այն ժամանակներում: Դարեր հետո, որոնց ընթացքում մարդկանց արգելված էր Սուրբ Գիրքը կարդալը, Աստծո մարդիկ սկսեցին կարդալ Սուրբ Գիրքը և թարգմանել: Սկզբում Աստվածաշունչը թարգմանվեց 14 լեզուներով, 1600 թվականին կար մոտ 40 թարգմանություն, 1800 թվականին՝ 72, 1900 թվականին՝ 567: 1950 թվականին այն թարգմանված էր ավելի քան հազար հարյուր լեզուներով և բարբառներով: Չնայած ոչնչացման բոլոր փորձերին՝ Աստծո Գիրքը ամենաշատ հրատարակություններն ունեցավ և ամենալայն տարածումը: Աստված նորից սկսեց խոսել Իր Խոսքի միջոցով, և նորից աստվածաշնչյան ճշմարտությունները սկսեցին կենդանի իրականություն դառնալ հավատացյալների անձնական կյանքում: Մինչդեռ այնտեղ կանգ չառան, այլ ձգտեցին մյուսների համար էլ ավելի մատչելի դարձնել այն, ինչ դարձել էր այնքան մեծ և այնքան թանկագին: Ռեֆորմատորների ունեցած հաջողությունը ավելի բորբոքեց պաշտոնական հոգևորականության դիմադրությունը, որն ուզում էր ամեն գնով խոչընդոտել Աստծո Խոսքի տարածմանը: Դրա հետևանքն այն եղավ, որ այս ուրախ և ազատարար Պատգամը տարածվեց ավելի լայն շրջաններում: Եկեղեցու պատմությունից երևում է, որ այդ իրադարձություններին մասնակցած մարդկանցից յուրաքանչյուրը կոնկրետ առաջադրանք ուներ կատարելու: Եթե ավելի ուշադիր նայենք, նրանք լրացնում էին իրար իրենց ուսմունքներով, որոնք հատկապես ընդգծում էին: Նորից ընդգծվում էր այն, որ քարոզչության միակ չափանիշն Աստվածաշունչն է: Այսօր ոչ ոք չէր համարձակվի իրերը կոչել իրենց անուններով, ինչպես այդ անում էր Լյութերը: Ուշադրության արժանի է այն, թե ինչպես նա մերկացրեց հակաքրիստոնեությունը: Նա չէր դիմում խաբուսիկ փաստարկներին, այլ միշտ վկայակոչում էր Սուրբ Գիրքը այն չափով, որ նրան բացված էր: Օրինակ, այդպես նա գրեց եկեղեցու բաբելոնյան գերության մասին և ընդգծեց հավատքով արդարացումը, որը մարդը ստանում է շնորհքով՝ ի հակադրություն գործերով արդարացման, որը ոչ ոքի չի կարող փրկել: Այսօր շատերն այն կարծիքին էին, որ Ռեֆորմացիան անհրաժեշտ էր միայն բարոյական անկման պատճառով և որ արտաքին հանգամանքներն էին առիթ տվել դրան: Թեև այդպիսի իրավիճակ իրոք գոյություն է ունեցել, այդ տեսակետը պետք է հերքվի: Ռեֆորմացիայի ժամանակ խոսքը ոչ թե բարոյական շտկումների մասին էր, այլ հոգևոր նորոգման: Անհրաժեշտ էր մի նոր սկիզբ: Հոգևոր խնամակալությունը մեկընդմիշտ պետք է հասներ իր վերջին, և նորից պետք է հռչակվեր շնորհքի օրը, փրկության օրը: Մինչդեռ բոլորը պատրաստ չէին հավատալու և գտնելու իրենց տեղը Աստծո կողքին: Չնայած դրան՝ սկիզբ դրվեց հոգևոր նորոգմանը, և եկեղեցու անսահմանափակ, համապարփակ իշխանությունը կոտրվեց: Այսօր քչերն են հիշում և գիտակցում, թե ինչ գին է վճարվել Աստծո Խոսքի ազատ քարոզչության հնարավորություն ունենալու համար: Արյունալի հակառեֆորմացիան ձգտում էր գրեթե բոլոր երկրներում տա- պալել ռեֆորմացիոն շարժումը, և դա մասամբ հաջողվեց: Ամենից հայտնի են Հոլանդիայում բողոքականների և Ֆրանսիայում հուգենոտների հալածանքը: Սուրբ Բարդուղիմեոսի գիշերվա ընթացքում բազմաթիվ բողոքականների արյուն հեղվեց Փարիզի փողոցներում: Այն ժամանակ Հռոմի եկեղեցին միաժամանակ գործադրում էր հոգևոր և աշխարհիկ իշխանություն: Իր իշխանության սահմաններում բոլոր զորքերը նրա տրամադրության տակ էին: Այս զորքերը նորից ու նորից միջամտում էին կրոնական վիճաբանություններին: Ամեն տեղ, ուր Ռեֆորմացիան բռնկվում էր առանձնահատուկ ուժով և սպառնում էր ավելի առաջ գնալ, այնտեղ հայտնվում էր հզոր բանակը: Երբ հոգևոր պայքարը Շվեյցարիայում ծավալվում էր ողջ ուժով, այնտեղ էլ զորքեր կանչվեցին: Այդ զորքերը պետք է ճնշեին և կասեցնեին Ռեֆորմացիան: Ցյուրիխցի ռեֆորմատորների կողմից եղող մարդիկ հավաքվեցին Ցվինգլիի շուրջը՝ այդ հարձակում- ներից պաշտպանվելու համար: Նա ինքը քայլում էր առաջին շարքում և նրանց ասում. «Հանձնվեք Տիրոջը, ով կարող է հոգալ մեր և մեր մերձավորների համար: Թող Աստված օգնական լինի մեզ»: Դաժան պայքարի ժամանակ Ցվինգլիին մի քար դիպչեց և նա վիրավորվեց գեղարդով: Նա պառկած էր դիակների մեջ և ձեռքերը միացնելով ու աչքերը երկինք բարձրացնելով՝ աղոթեց: Կաթոլիկ զորքի հրամանատարը տեսավ այդ, եկավ նրա մոտ և պահանջեց խոստովանվել: Ցվինգլին մերժեց: Մահացու հարվածը ստանալուց առաջ նա հասցրեց ասել այս խոսքերը. «Դուք կարող եք մարմինն սպանել, բայց ոչ հոգին »: Թվում էր, որ Գերմանիայում Ռեֆորմացիան պետք է կատարելապես ջախջախվեր հակառեֆորմացիայի կողմից: Շվեդիայի թագավոր Գուստավ–Ադոլֆը իր զորքերով օգնության եկավ Սաքսոնիայի կուրֆյուստին, որը բողոքականների կողմից էր: 1632 թվականի սեպտեմբերի 17–ին մի վճռորոշ ճակատամարտում հաղթեց: Մինչև ճակատամարտը նա աղոթեց այս խոսքերով. «Ամենակարող Աստված, ումից գալիս է հաղթությունն ու պարտությունը, գթած աչքով նայիր մեզ՝ Քո ծառաներին, որ եկել ենք հեռավոր երկրից՝ պայքարելու ազատության և ճշմարտության՝ Քո սուրբ Ավետարանի համար: Շնորհիր մեզ հաղթանակ հանուն Քո սուրբ անվան: Ամեն»: Երկու ամիս անց 1632 թվականի նոյեմբերի 16–ին նա զոհվեց գերմանական հողի վրա: Ոչ մի դեպքում չպետք է ընդունել, որ Ավետարանի պաշտպանության և տարածման համար գործադրվեն աշխարհիկ իշխանություն և ռազմական ուժ: Հանուն ճշմարտության պետք է ասենք, որ բողոքականներին ստիպել են հայտնվել այդ իրավիճակում: Չափազանց հեռուն կգնայինք, եթե մանրամասն քննարկեինք հակառեֆորմացիայի ընթացքում եղած բոլոր բախումները, որոնց ժամանակ հազարավոր մարդիկ կորցրին իրենց կյանքը: Ճիզվիտների կարգի հիմնադիր Իգնատիոս Լոյոլան՝ հակառեֆորմացիայի գլխավոր պատասխանատուն, պատմության մեջ մտավ որպես Հռոմի կաթոլիկ եկեղեցու հերոս: Նրան Հռոմի Սուրբ Պետրոս տաճարում գերբնական չափսերի հուշարձան են կանգնեցրել: Նրա ոտքերի մոտ պառկած է մի հրեշ, որի վրա գրված է «Լյութեր» և «Կալվին»: Դրանով ցանկանում էին խորհրդանշական ձևով ներկայացնել «բողոքական հրեշի» նկատմամբ նրա հաղթանակը: Նա թաղված է Հռոմի «դել Ջեզու» («del Gesu») եկեղեցում շքեղությամբ և ճոխությամբ զարդարված մի զոհասեղանի տակ, որն իրեն է նվիրված: Այնտեղ նույնպես կա այդ խորհրդանիշին նման մի բան՝ նրա դագաղի ամեն կողմում գտնվում են մարմարյա պատկերաքանդակներ, որոնք ներկայացնում են հաղթանակած հավատքն ու հաղթանակած կրոնը, որոնց ոտքերի տակ դրված են գրքեր և հերետիկոսներ, որոնց վրա նույնպես գրված են Լյութերի և Կալվինի անունները: Այս երկու հուշարձանները խոսում են հստակ լեզվով: Այսօր բողոքական շրջաններում թվում է, թե ոչ ոքի չի մտահոգում սա. ժամանակի ոգով ներշնչված՝ շրջանցում են բոլոր այս բաները և զբաղվում օրվա հոգսերով: Ամենուրեք խոսում են երկխոսության մասին և ձգտում են միության: Իսկ ի՞նչ կասեին Ռեֆորմացիայի նահատակներն ու ջատագովները՝ տեսնելով, թե այսօր ինչպես են լքում Ավետարանի և հավատքի սրբազան արժեքները: Մյուս կողմից այդ զարգացումները բնորոշ են վերջին ժամանակների վերջնական փուլին: Ռեֆորմացիայի համար շատ թանկ է վճարվել: Ահա թե ինչու դրա նշանակությունն ու նպատակը չէր կարող լինել այն, որ իր հետևից թողներ միայն ճանաչված պետական եկեղեցիներ կամ տեղական եկեղեցիներ, որոնք տարբեր երկրներում տարբեր են: Առաջին հերթին Ռեֆորմացիան հիմք և ելակետ է դրել հաջորդ բոլոր արթնությունների համար, ընդհուպ մինչև մեր ժամանակների արթնությունը: Եթե այս զորավոր սկիզբը դրված չլիներ, բազմաթիվ ազատ եկեղեցիներն ու քրիստոնեական համայնքներն այսօր գոյություն չէին ունենա: Խոսքը մի ռեֆորմացիայի մասին է, որն անընդհատ զարգանում է և որի նպատակն է Հիսուս Քրիստոսի Եկեղեցու վերականգնումը: Ռեֆորմացիայի ժայթքումը փրկության պատմության մեջ նշանակալից իրադարձություն է եղել: Աստծո Հոգին կյանք և լույս բերեց կրոնի մեռած աշխարհին: Քարոզչության կենտրոնում դրվեց Խոսքը: Այն ժամանակից ի վեր համաշխարհային ճանաչում ունեցող անհատականությունները որոշակի չափով ընդգծել են տարբեր վարդապետություններ: Եթե այդ բոլոր ուսմունքները միացնեինք, կստանայինք ներդաշնակ ամբողջություն: Անշուշտ, բոլոր ճշմարտությունները չհռչակվեցին միանգամից: Կային այնպիսի վարդապետական կետեր, ինչպիսիք են Երրորդության ուսմունքն ու եռամիասնական ֆորմուլայով մկրտությունը, որոնցից ո’չ մե- կը, ո’չ մյուսը հիմնված չեն առաքելական–մարգարեական վկայության վրա և որոնք չքննարկվեցին Ռեֆորմացիայի պաշտոնական շարժման կողմից: Ռեֆորմացիան մասամբ իր հետ բերեց ծանր հռոմեական ժառանգություն, որը մինչև այսօր բեռնավորում է բողոքական և անկախ եկեղեցիները: Երկրորդ փուլի ժամանակ Ջոն Ուեսլին ասպարեզ եկավ, և նրա հետ արթնության ջերմեռանդ բազում քարոզիչներ: Նրանք շեշտը դրեցին հավատացյալ մարդու երկրորդ փորձառության վրա: Ինչպես նախկինում Ռեֆորմացիան շեշտը դրեց արդարացման վրա, որը ստանում են միայն շնորհքով, Հիսուս Քրիստոսի փրկության կատարյալ գործին հավատալով, այնպես էլ այս մարդիկ շեշտեցին այն փաստը, որ հավատացյալ դարձած և շնորհքով արդարացած մարդիկ պետք է ունենան ներքին նվիրման և կատարյալ անձնվիրության փորձառությունը: Աստվածաշունչը այս փորձառությունն անվանում է «սրբացում»: Աստծո ճշմարիտ վախը առաջացրեց հնազանդության տանող հավատք: Աստծո Հոգին էլ ավելի խորությամբ էր թափանցում հավատացյալների սրտերը: Այդ ժամանակ հայտնվեցին մեթոդական համայնքները և հավատքի ուրիշ ուղղություններ, որոնք որոշակի չափով հիմնված էին այդ աստվածաշնչյան ճշմարտությունների վկայության վրա, բայց տարբեր հայացքներ ունեին վարդապետական մյուս կետերի վերաբերյալ: Նրանցից հետո հայտնվեց Ջոն Սմիթը և նրա հետ՝ Աստծո կողմից օրհնված ավետարանիչներ: Հավատքով մկրտությունը քարոզվեց առանց զիջումների: Միայն նրանք, ովքեր անձնական որոշում էին ընդունել Քրիստոսի համար և պատրաստ էին Նրան հետևելու, մկրտվում էին ընկղմումով: Այստեղից դուրս եկավ մկրտական եկեղեցին և ուրիշ փոքրիկ խմբավորումներ, որոնք միաբան շեշտում էին հավատացյալների մկրտության կարևորությունը, բայց վարդապետական այլ հարցերում դարձյալ տարբերվում էին: Առանձին երկրներում հոգևոր զարգացումները տարբեր ընթացք ունեցան: Բողոքական շրջաններում ընդհանրապես շեշտը դնում են փրկության անձնական փորձառության վրա, որի հետ կապված է փրկության վստահությունը: Հանրահայտ հոգևոր ուղղությունների կողքին միշտ եղել են փոքր շարժումներ, որոնք զատվում էին բոլոր կրոնական կազմակերպություններից և շեշտը դնում էին որոշակի աստվածաշնչյան ճշմարտությունների վրա: Մենք պատկանում ենք միայն այնպիսի ուղղություններին, որոնք չնայած տարբեր վարդապետություններին, հոգու փրկությունն ու ազատությունը կապում են միայն Աստծո շնորհքի հետ, որը հայտնվել է Հիսուս Քրիստոսով: Այնտեղ, ուր առանձնահատուկ հայտնություններ են քարոզում և ասում, որ փրկությունը կախված է դրանցից, աստվածաշնչյան նորոգման շարունակության մասին խոսք չի կարող լինել: Ժամանակակից խմբավորումները դրա բնորոշ օրինակն են: Ազատությունը կախված է միայն Ազատարարից, փրկությունը կախված է միայն Նրանից, ով բերեց այն: Թողությունը գալիս է միայն Նրանից, ով մեզ պարգևեց այն, ոչ թե որևէ ինքնակոչ ուսուցչից կամ առաջնորդից: Անդադար հայտնվում էին Աստծո կողմից լիազորված մարդիկ, որոնք նորից քարոզում էին հին աստվածաշնչյան ճշմարտությունները և այդպիսով, ավելի մոտենում առաքելական վկայությանը: Այս դարի սկզբին համընդհանուր արթնություն եղավ: Այն, ինչ մինչև այդ ժամանակը միայն առանձին անհատներ էին ճաշակել, սկսեցին ճաշակել աշխարհի բոլոր հավատացյալները: Նրանք, ովքեր արդարության քաղցն ու ծարավն ունեին, հոգևորապես սնվեցին և հագեցրին իրենց ծարավը: Ամենուր Աստծո Հոգին գործում էր այնպես, ինչպես սկզբնական քրիստոնեության մեջ: Մարդիկ սկսեցին ճաշակել Սուրբ Հոգու լեցունությունը, ինչպես նախկինում ճաշակել էին արդարացումն ու սրբացումը: Հանկարծակի սկսված այս շարժումը հիմնադիր չունի: Աստված Ինքն էր գործում բոլոր մայրցամաքներում: Նույն վկայություններն ենք լսում Ռուսաստանում, Չինաստանում, Ամերիկայում և Եվրոպայում: Աստծո կողմից օրհնված մարդիկ հայտնվեցին այս շարժման ժամանակ: 1906 թվականի օգոստոսի 6–ին Գերմանիա եկավ դոկտոր Ռ. Ա. Թորեյը, որը քարոզում էր Թյուրինգում՝ Բլանկենբուրգում գտնվող Ավետարանական Միության ամենամյա կոնֆերանսի ժամանակ «Սուրբ Հոգու մկրտությունը» թեմայի վերաբերյալ: Շատ ունկնդիրներ խորապես հուզվեցին, որոնց թվում էր գեներալ–լեյտենանտ ֆոն Վիեհբանը: 1907 թվականին այդ եկեղեցական շարժման առաջնորդող եղբայրները հավաքվեցին շաբաթական կոնֆերանսի համար: Հրատապ թեման հետևյալն էր. «Արդյո՞ք առաջին քրիստոնեական համայնքը վշտացրել է Սուրբ Հոգուն»: Երկար բանավեճից հետո հովիվ Շտոկմայերը վեր կացավ և աղաղակեց մարգարեի նման. «Եղբայրներ, մենք վիճում ենք իմանալու համար, թե արդյոք սկզբնական քրիստոնեությունը վշտացրել է Սուրբ Հոգուն: Այստեղ հավաքվածներին շատ ավելի կարևոր հարց եմ տալիս. «Վշտացրե՞լ ենք մենք Սուրբ Հոգուն»: Այս խոսքերը կայծակի նման հարվածեցին նրանց, և շատերը ծնկի եկան և խոնարհվեցին Աստծո առջև: Ողջ աշխարհում շատերը ճաշակեցին Աստծո ողորմալից այցելությունը: Եթե չլինեին Օսլոյի երկու «մարգարեուհիները», Կասելում իր ժամանակին չէր լինի Հոգու պարգևների անմիտ չարաշահումը: Այս զարգացումը, որն անվանեցին հոգեգալստական շարժում, հավատքի տարբեր ուղղություններ ուներ: Այնտեղ, ուր մկրտական քարոզիչներն էին լցվում Սուրբ Հոգով, բնականաբար մկրտում էին միայն հավատացյալներին: Այնտեղ, ուր Սուրբ Հոգին իջնում էր լյութերական հովիվների վրա, դեռևս շարունա- կում էին ջրցանման միջոցով մկրտել մանուկներին: Դեռևս հստակ անցում չկար դեպի սկզբնական քրիստոնեությունը, բայց սկիզբն արդեն դրված էր: Տարբեր ոչ սուրբգրային ուսմունքներ ընդունվեցին առանց քննվելու և պահպանվեցին: Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո ասպարեզում հայտնվեց մկրտական քարոզիչ Ուիլյամ Բրանհամը, որը Պողոսի նման արտասովոր կոչում էր ստացել ծառայության համար: 1933 թվականին իր առաջին ավետարանչական արշավի ժամանակ մոտ 4000 հոգու ուղեկցությամբ գնաց Օհայո գետի մոտ՝ մոտ 500 հավատացյալների այնտեղ մկրտելու համար: Երբ նա պատրաստվում էր մկրտելու 17–րդ մարդուն, ինչ–որ արտասովոր բան կատարվեց: Մի փայլուն լույս հայտնվեց ամպերի միջից և բոլորի աչքի առջև իջավ Աստծո երիտասարդ ծառայի վրա: Այդ գերբնական կրակի սյունի միջից դուրս եկավ մի զորավոր ձայն, որն ասում էր. «Ինչպես Հովհաննես Մկրտիչն ուղարկվեց պատրաստելու համար Քրիստոսի առաջին գալուստը, այնպես էլ դու կուղարկվես մի պատգամով, որը կպատրաստի Քրիստոսի երկրորդ գալուստը»: Դա տեղի ունեցավ 1933 թվականի հունիսի 11–ին ժամը երկուսին մոտ: Այդպիսի ար- տասովոր կոչմանն անխուսափելիորեն պետք է հետևեր արտասովոր ծառայություն: Այստեղ կարող ենք խոսել փրկության պատմության համար կարևոր հանձնարարության մասին: Երկրորդ համաշխարհային պատերազմը, որին մասնակցել էր մոտ 50 ազգ և որը պահանջել էր 50 միլիոնից ավելի զոհեր, անսահման տառապանքներ էր պատճառել միլիոնավոր փախստականների և իր հետևից թողել ավերակներ և կոտրած սրտեր: Այն ժամանակ՝ 1946 թվականի մայիսին դեռ ոչ ոք չէր լսել Բիլլի Գրեհեմի, Օրալ Ռոբերտսի կամ հետագայում ճանաչում ստացած ավետարանիչներից որևէ մեկի մասին: Առաքելական լիազորություն ունեցող Բրանհամի ծառայու- թյունը հարյուրավոր քարոզիչների համար ներշնչման աղբյուր դարձավ: Թեև նրանցից ոչ մեկը անմիջական կոչում և հանձնարարություն չստացավ, ինչպես Բրանհամ եղբայրը, այնուամենայնիվ նրանք իրենց բաժինն ունեցան այս սերնդին Ավետարանը հաղորդելու մեջ: Բառացիորեն միլիոնավոր մարդիկ այսպիսով լսեցին Լրիվ Ավետարանը ավետարանչական արշավների ժամանակ կամ ռադիոյով ու հեռուստատեսությամբ: Վճռական անցումը տեղի ունեցավ 1946–1949 թվականներին: Բնօրինակ Ավետարանի քարոզչությունը հասավ զանգվածներին: Լրիվ Ավետարանի համայնքները բացեցին իրենց դռները, և նորադարձների մեծ հոսք եղավ: Լինում էին 10.000–ից ավելի այցելուներ: Ավետարանչության համար օգտագործում էին մեծ դահլիճները, մարզադահլիճները և ձիարշավարանները, որովհետև Հնդկաստանում և Հարավային Աֆրիկայում մասնակիցների թիվը անցնում էր 500.000–ից: Կարծես մակընթացության մեջ ընկած ավետարանիչները սկսեցին անցկացնել իրենց սեփական ավետարանչական արշավները: Տեխնիկական առաջընթացի ժամանակաշրջանում արթնությունը սկսեց տարածվել ինչպես երբեք: Նույնիսկ Լրիվ Ավետարանի գործարարների միջազգային միությունը և խարիզմատիկ շարժումը ուղղակի կամ անուղղակի կերպով այնտեղից են սկիզբ առել: Այս հոգևոր շարժումներից յուրաքանչյուրը իր սեփական գործն է առաջ տանում և ընդգրկում է ունկնդիրների որոշակի խավ: Խարիզմատիկ շարժումը թափանցել է նաև Հռոմի կաթոլիկ եկեղեցին, ինչպես նաև բոլոր հարանվանություններն ու ազատ եկեղեցիները: Ամեն դեպքում այժմ խոսքը Հոգու գործողության մասին է, որն ընդգրկում է ողջ հոգևոր աշխարհը: Դա կվերջանա նրանով, որ սկզբնական քարոզչությունը կգրավի իր տեղը: Հոգևոր ապրումները լավ են, և Հոգու պարգևները կարող են օրհնություն բերել, բայց միայն այնտեղ, ուր Ճշմարտության Խոսքն է քարոզվում և ընդունվում որպես աստվածային սերմ, Աստծո Հոգին իրապես կարող է նոր կյանք բերել: Ըստ Հովել մարգարեի միջոցով տրված խոստման Հոգին իջնում է ամեն մարմնի վրա: Դա կարող է համեմատվել անձրևի հետ: Բայց եթե նախօրոք Խոսքի սերմը չի ցանվել սրտի հողում, նույնիսկ հորդ անձրևը ոչ մի օգուտ չի տա: Միայն մարդիկ կթրջվեն առանց ստանալու որևէ մնայուն բան, իսկ մենք դրան ենք հասնում: Սկզբում էր Խոսքը, ոչ թե մեկնությունը, վերջում էլ այդպես կլինի: Կարևոր է, որ մարդիկ իրենց հոգու մեջ ստանան Աստծո մաքուր Խոսքը՝ որպես աստվածային սերմ: Միայն այդ ժամանակ Սուրբ Հոգին կբերի աստվածային կյանք: Միայն այսպես մարդը կարող է վերստին ծնվել (Հովհ. 3, Հակոբ 1:18, 1 Պետր. 1:23): Լավագույն օրինակը, որ կարող ենք գտնել, մեզ ցույց է տրվում Նոր Կտակարանի սկզբում: 4000 տարի շարունակ մարդիկ սպասում էին Մեսիայի գալստին: Երբ ժամանակը եկավ, խոստումի Խոսքը եկավ Մարիամի մոտ, ով այն ընդունեց, հավատաց և Սուրբ Հոգին հովանի եղավ նրան: Այսպես Խոսքը մարմին դարձավ մարդկային կերպարանքում: Նույն կերպ մենք պետք է ընդունենք Աստծո խոստումի Խոսքը, որ սահմանված է մեզ հա- մար:Միայն այդ ժամանակ Սուրբ Հոգին կարող է այն իրականություն դարձնել մեր մեջ: Լեռան քարոզում Տերն ասում է. «Որովհետև Նա Իր արեգակը ծագեցնում է չարերի և բարիների վրա ու անձրև է բերում արդարների ու անիրավների վրա» (Մատթ.5:45): Նույն հողատարածքում գտնվում են ցորենն ու որոմը: Երկուսն էլ ստանում են նույն անձրևը և լուսավորվում նույն արևով: Նույն անձրևը ջրում է տարբեր սերմեր: Այս մտքի մասին խոսվում է նաև Եբր.6:7,8 համարներում: Ամեն սերմ պտուղ է տալիս իր տեսակի պես: Սուրբ Հոգու գործողության վրա հիմնված կոչումը բավական չէ Աստծո թագավորություն մտնելու համար: Մատթ. 7:21 համարում Տերը մերժում է հենց նրանց, ովքեր զորավոր պարգևներ են գործածել. «Ես ձեզ երբեք չեմ ճանաչել»: Խոսքը և Հոգին միասին են գործում: Այժմ Խոսք–Սերմը պետք է ցանվի և կենդանանա բոլորի մեջ Սուրբ Հոգով: Միայն այսպես կարող է ծնվել աստվածաշնչյան համայնքը, եթե պատրաստ է Հոգով առաջնորդվել Խոսքի ողջ ճշմարտության մեջ: Նախ պետք է լինի ուսուցումը, Խոսքը պետք է ցանվի սրտերում, հետո միայն կարող ենք բերքը հավաքել: Մենք շարադրեցինք, թե ինչ շեղումներ են տեղի ունեցել Եկեղեցու պատմության ընթացքում և ցույց տվեցինք նաև, որ Ռեֆորմացիայի ժամա- նակներից ի վեր հոգևոր զարգացումները մեզ վերադարձնում են դեպի սկզբնական քրիստոնեություն: Մինչդեռ ամենուրեք զիջումների են գնում: Յուրաքանչյուրը հավատում է իր ուզած բաներին և չի հավատում այն բաներին, որոնց չի ուզում հավատալ: Այդքանից հետո շատերն ուրախությամբ վկայում են, որ ստացել են Սուրբ Հոգին: Սուրբ Հոգին Ճշմարտության Հոգին է և Նա չի կամենա համամիտ լինել քրիստոնյաների կողմից ընդունված սխալների հետ: Անհրաժեշտ է լիովին վերադառնալ սկզբնական Խոսքին: Առաջին հերթին պետք է բացահայտել, թե ինչպես է զարգացել սխալը, որպեսզի հետո կարողանանք կատարել շտկումները: Այժմ ողջ հոգևոր աշխարհի համար եկել է որոշման ժամը: Ոմանք կվերադառնան հին եկեղեցին, մյուսները՝ ընտրյալների փոքր խումբը, կճաշակեն Խոսքի խոստումների իրականացումը: Բոլոր նրանք, ովքեր իրենց քարոզչության մեջ պաշտպանում են Հռոմի եկեղեցուց եկած ավանդական մտքերը, նույնպես կվերադառնան այնտեղ: Իրականում Ռեֆորմացիայի ժամանակներից ի վեր Հռոմի եկեղեցու հետ հոգևոր կապերը լիովին չեն խզվել: Եղել են միայն անհատներ, որոնք հետևել են Աստծո կանչին, հետևաբար ընդունել են աստվածաշնչյան ճշմարտությունները և մերժել հակասուրբգրային անճշտությունները: Ինչպես կտեսնենք, չնայած բողոքական համայնքների ինքնուրույնությանը, մնացել են ուսմունքներ, որոնք չեն համապատասխանում Աստվածաշնչին: Ուշագրավ է այն, որ երկրորդ համաշխարհային պատերազմից ի վեր նկատելի են միության և խաղաղության համար արված ջանքերը: Պատմական թշնամիները բարեկամացել են: Նույնը վերաբերում է ազգերին և եկեղեցիներին: Մի կողմից ունենք քաղաքական միությունը՝ ՄԱԿը (հիմնադրման հրովարտակը ստորագրվել է Սան Ֆրանցիսկոյում 50 ազգերի կողմից 1945 թվականի հոկտեմբերի 24–ին), մյուս կողմից տեսնում ենք Եկեղեցիների համաշխարհային խորհուրդը, որը հիմնվել է 1948 թվականին, Ամստերդամում: Գրեթե բոլոր ազգերը (այսօր 150 ազգ) պատկանում են Միավորված ազգերին, և գրեթե բոլոր քրիստոնեական եկեղեցիները միավորված են եկեղեցիների խորհրդում: Մեր ուշադրությունն ուղղված է կրոնական զարգացումներին: 1948 թվականին 135 բողոքական հարանվանություններ միացան եկեղեցիների խորհրդում, 1968 թվականին կար 234 հարանվանություն, իսկ հիմա՝ մոտ երեք հարյուր: Սկզբում եկեղեցիների խորհուրդը իրոք բողոքական միություն էր, և ճանաչված չէր Վատիկանի կողմից: 1960 թվականին Հովհաննես XXIII Պապը Հռոմում հաստատեց «Քարտուղարություն քրիստոնյաների միության համար»: Վատիկանի երկրորդ տիեզերաժողովի ժամանակ 1962–1965 թվականներին հռչակվեց էկումենիզմի վերաբերյալ դեկրետը: Առաջին պաշտոնական շփումը տեղի ունեցավ եկեղեցիների համաշխարհային խորհրդի կոնֆերանսի ժամանակ, 1968 թվականի հուլիսին, Շվեդիայի Ուպսալա քաղաքում, երբ Վատիկանի 15 ներկայացուցիչներ ներկա էին որպես դիտորդներ: 1969 թվականին Պողոս VI Պապը այցելեց Ժնևում գտնվող Եկեղեցիների համաշխարհային խորհրդի գլխավոր նստավայրը: 1984 թվա- կանին Հովհաննես–Պողոս II Պապը ճանապարհորդեց Շվեյցարիայում և նույնպես այցելեց եկեղեցիների համաշխարհային խորհուրդ: Անշուշտ, շատերը ցնցված կլինեն այն փաստից, որ վաղուց բողոքականներն այլևս չեն բողոքում: Ո՞վ է այսօր ուզում դեռևս հոգևոր բանավեճեր ունենալ: Նույնիսկ անկախ եկեղեցիները, որոնք հիսուն, քառասուն, երեսուն տարի առաջ մասամբ մերժում էին միանալ նրանց, միևնույն ժամանակ ուրախանում էին փոխադարձ ճանաչման համար: Դրանց մեծ մասը հասարակական իրավունքի հաստատություններ են, և իրենց ներկայացուցիչները նրանց հետ նստում են կանաչ սեղանի շուրջը: Ուրիշ ի՞նչ է պակասում: «Միություն» բառը կախարդական նշանակություն է ձեռք բերել, «խաղաղություն» բառը ամենուրեք գրվում է մեծ տառերով, «ապահովություն» հասկացությունը բոլորի ցանկությունն է: Այդպես են հանգստացնում հոգիները: Այսօր էլ Մարտին Լյութերը կասեր այն, ինչ ասել է առաջ. «Անիծյալ լինի այն միությունը, որը ձեռք է բերվում Ճշմարտության գնով»: Նա, ով մեկ է Քրիստոսի հետ, մեկ է նաև Իր Խոսքի հետ: Նա, ով համաձայն է հակաքրիստոսի հետ, միանում է նրան: Մտածենք Մատթ.16:25 համարում Տիրոջ ասած այս խոսքերի մասին. «Որովհետև ով որ Իր անձը փրկել ուզի, կկորցնի այն, իսկ ով որ իր անձը կորցնի Ինձ համար, կգտնի այն»: Ճշմարտության ժամը եկել է, և ամեն մարդ ստիպված կլինի որոշում ընդունելու: Մեծամասնությունը ուրախությամբ կողջունի հակաքրիստոսին առանց այդ գիտակցելու: Միայն ճշմարիտ հավատացյալների մի փոքր խումբ հավատարիմ կմնա Քրիստոսին և Նրա Խոսքին: Հնչում է Բաբելոնից, ամեն կրոնական խառնաշփոթությունից դուրս գալու և բաժանվելու կոչը: Այս կանչը լուրջ չեն ընդունի քրիստոնեական կազմակերպությունները, այլ միայն նրանք, ովքեր լուսավորվել են Աստծո Հոգով: Արևմուտքի քրիստոնեական երկրներում անշուշտ շատ քրիստոնյաներ կան: Մենք քրիստոնեական հասարակություն ենք, ունենք քրիստոնեական կուսակցություններ, միություններ, արհմիություններ և քրիստոնեական մշակույթի հարուստ ավանդույթներ: Մնում է հարցնել, թե մարդիկ արդյո՞ք Քրիստոսին չեն շփոթել հակաքրիստոսի հետ, Աստծուն՝ սատանայի հետ: «Anti» (գերմաներենում և մի շարք լեզուներում՝ «Antichrist»՝ հակաքրիստոս. ծան. թարգմ.) նշանակում է հակառակ. այն, ինչ հակառակ է Քրիստոսին և Նրա վարդապետությանը, հակաքրիստոսից է: Ո՞վ կարող է դեռևս զանազանել Աստծո հանդեպ պաշտամունքը կռապաշտությունից: Ո՞վ կարող է զանազանել հավատքը սնահավատությունից: Աստծո Խոսքին նվիրված մարդիկ մեծ ուշադրություն են դարձնում, երբ լսում են «խաղաղություն և ապահովություն» լոզունգները, որովհետև բառացիորեն գրված է հետևյալը. «Որովհետև երբ ասեն, թե խաղաղություն և ապահովություն է, այն ժամանակ նրանց վրա կորուստը կհասնի, ինչպես ցավը՝ հղիի վրա, ու նրանք չեն ազատվի» (1 Թես.5:3): Ամեն ինչ կատարվում է հենց այնպես, ինչպես նախօրոք ասվել էր վերջին ընթացքի մասին: Այն մասին, թե որքան առաջ է գնացել ժամանակը, գիտեն նաև քաղաքական գործիչները: Օրինակ, Միացյալ Նահանգների նախագահը 1985 թվականի հունվարի 20–ին ասաց. «Ես վախենում եմ, որ շուտով կհասնենք Արմագեդոնին»: Այդ ասելով նա նկատի ուներ վերջին մեծ ճակատամարտը, որը հիշատակվում է Հայտն.13:12–16 համարներում: Դրանից կարճ ժամանակ առաջ մի հայտնի սենատոր արտահայտվել էր այսպես. «Մենք առաջին սերունդն ենք, որը գիտի, որ ինքը վերջինն է»: Նրանք, ովքեր դեր ունեն խաղալու, այժմ բարձրանում են համաշխարհային բեմ: Վերջում այս սերունդը կտեսնի մեծ «հրաշքը», մի անակնկալ, որ երբեք չի եղել և ապագայում չի կրկնվի: Քաղաքականությունը, տնտեսությունը և կրոնական իշխանությունը մի կարճ ժամանակով կիշխեն աշխարհի վրա, որովհետև հակաքրիստոսը, որը միաժամանակ սուտ մարգարեն է, այս իշխանությունը կդնի նրանց տրամադրության տակ: Արևելքն ու արևմուտքը մեկ միջնորդ կունենան, որը խաղաղություն կհաստատի: Վերջին համաշխարհային իշխանությունը կլինի Միավորված Եվրոպան՝ ըստ հին հռոմեական կայսրության օրինակի: Աստվածաշնչյան մարգարեությունը շուտով կհասնի իր գագաթնակետին: Համընդհանուր ոչնչացման վախը ճնշում է երկու կողմերին, և դրա համար է, որ ջանք են անում խաղաղության և զինաթափման վերաբերյալ կոնֆերանսներ անցկացնելու համար: Միաժամանակ սպառազինության արտադրությունը զարգանում է ամբողջ թափով, նույնիսկ քննարկում են ողջ տիեզերքը ապագա պատերազմում ընդգրկելու հնարավորությունը: Ինչպես կարելի է եզրակացնել զանգվածային լրատվամիջոցներից, 1985 թվականի հունվարի 21–ից 24–ը Վատիկանում տեղի է ունեցել կոնֆերանս տիեզերքի սպառազինման վերաբերյալ ամերիկյան նախագահի ծրագրերի մասին. դրան մասնակցել են նաև սովետական գիտնականները: Բոլոր այս բաները կատարվում են, որովհետև դրանց համար նախատեսված ժամանակը եկել է: 2 Պետր.3–րդ գլխում առաքյալը խոսում է վերջին ժամանակների մասին և այն ժամանակ արդեն գրում էր. «Եվ այժմյան երկինքն ու երկիրը նույն խոսքով կրակի համար պահպանված պահվում են դատաստանի և ամբարիշտ մարդկանց կորստյան օրվան... Բայց Տիրոջ օրը (գիշերվա) գողի պես կգա. այն ժամանակ երկինքը շառաչյունով կանցնի, և տարրերը կրակով վառված կհալվեն, և աշխարհն ու նրա վրա եղած բաներն էլ կայրվեն... Բայց Նրա խոստման համաձայն՝ նոր երկնքի ու նոր երկրի ենք սպասում, որոնց մեջ արդարություն է բնակվում»: Ողջ աշխարհի ընդհանուր տնտեսական վիճակը մղում է համագործակցության: Ամեն մարդ ուզում է ապրել, ահա թե ինչու բոլորը պետք է մասնակցեն: Նա, ով չի ենթարկվի այս վերջին համաշխարհային կարգին, բոյկոտի կենթարկվի և կվտարվի միջազգային առևտրից: Այսպես կկատարվի այն, ինչ գրված է՝ որ չեն կարողանա գնել կամ վաճառել (Հայտն.13:17): Անկախ ցանկացած աշխարհայացքից և հասարակական կարգից, բոլոր ժողովուրդները ստիպված կլինեն խոնարհվել այդ վերջին համաշխարհային իշխանության առջև: Նա, ով չենթարկվի այդ իշխանությանը, ապրելու հույս չի ունենա: Անկախ նրանից, թե համաշխարհային հասարակայնությունը գիտակցում է այդ, թե ոչ, այս բոլոր իրադարձությունները մեզ տանում են հայտնության վերջին փուլ: Մենք վերջին ժամանակների մարգարեության իրականացման եռուն շրջանում ենք: Ներկա զարգացումները պետք է քննարկվեն մարգարեական տեսանկյունից, որովհետև ժամանակների նշանները շատ հստակ լեզվով են խոսում: Կարող ենք ասել առանց սխալվելու վախի՝ նա, ով գիտի Աստվածաշունչը, գիտի ապագան: Այն բանից հետո, երբ մարդիկ երկար ժամանակ փորձել են ազդել Խոսքի վրա, ժամանակն է թողնել, որ Աստված խոսի: