Մինչ Ավետարանը մնում էր հրեական հողի վրա և մեծամասամբ հրեական եկեղեցիների միջավայրում, այնտեղ վեճեր չէին լինում աստվածության մասին: Բայց հիմա քրիստոսաբանական վեճերի մեջ ներգրավվեցին հռոմեական, հունական, հեթանոսական մտածելակերպերը աստվածների և աստվածուհիների մասին: Հոգևոր մարգարեական տեսիլքը, որը կանխատեսված էր Հին Կտակարանում, իսկ Նոր Կտակարանում հայտնվել էր որպես իրականություն, ավելի ու ավելի էր մատնվում մոռացության, չնայած դեռ Տերտուղիանոսը հատուկ ձևով ընդգծում է, որ. «...Հին և Նոր Կտակարանները համաձայնեցվում են իրար հետ: Մարգարեությունը կապ է ստեղծում Հին և Նոր Կտակարանների միջև»⁴: Ինչ վերաբերում է ուսմունքին, քրիստոնեությունը ավելի էր կտրվում հրեական հիմքից և տեղափոխվում հեթանոսական հողի վրա: Դա կատարվեց ի հակադրություն առաքյալների և անմիջապես նրանցից հետո եղող աշակերտների: Հիմա Հին Կտակարանը միացնելով Նոր Կտակարանից դրվագների հետ` օգտագործում էին հրեաների դեմ: Արդեն երկրորդ հարյուրամյակում հոգևոր կույր առաջնորդները, ինչպես և հռոմեական կայսրերը հակահրեական ուղղություն վերցրին («Հակասեմիտիզմ» հասկացությունը կիրառել միայն հրեաների համար ճիշտ չէ: Արաբական բոլոր ժողովուրդները նույնպես սեմիտներ են): Հռոմեական Կոստանդինոս կայսրը` մեծ ռազմավարը, աշխարհացած քրիստոնեությունը կիրառեց իր օգտին, բայց չկտրեց կապերը նույնպես և հեթանոսության հետ: Սկզբում նա աջակցում էր հեթանոսական տաճարների կառուցմանը, ինչպես և եկեղեցիների կանգնեցմանը: Արդեն 315 թվականին Կոստանդինոսը մեծ հանցանք հայտարարեց հուդայականություն ընդունելը: Հուդայականության դարձած քրիստոնյան և նրան դարձնողը դատապարտվում էին մահվան: 321 թվականին կիրակի օր տոնելը հաստատվեց օրենսդրական կարգով: Եվ դա բավական չէ. Պատժի սպառնալիքի տակ հրեաները ստիպված էին հրաժարվել շաբաթից և «սրբացնել» կիրակին: Կոստանդինոսը հռչակեց այն, ինչ առաջարկում էին նրան եպիսկոպոսները, որոնք այդ ժամանակ արդեն հեղինակավոր դեմքեր էին: Նիկիայի ժողովում (325 թ.) գլխավոր հռետորներն էին Արիոսը և Աթանասը: Նրանց մտորումները լայնածավալ շարադրված են եկեղեցու պատմության մեջ: Ակնհայտ է, որ Արիոսը գիտելիք չուներ Քրիստոսի մասին: Իսկ Աթանասը, ընդհակառակը, անկեղծ վկայում էր, «... որ Հիսուսում մեզ հայտնվեց Ինքը Աստված: Ինքը Աստված մեզ իմացնել տվեց Իր մասին և փրկեց մեզ, Նրա մեջ մենք ունենք հենց Հորը Իրեն ... որ Հիսուսում Ինքը Հայրը փրկեց մեզ»⁵ : Այդ ժամանակվանից սկսվեց հռոմեական եկեղեցու ձևավորումը: Մինչև Նիկիայի ժողովը չկային ո՛չ պապ, ո՛չ էլ կարդինալներ: Եվ հռոմեական եպիսկոպոսներից ոչ մեկը հանդես չէր գալիս առաջնության հավակնությամբ: Այդ տեսակետից եկեղեցու պատմությունը մասամբ ժամանակափոխվել էր ավելի վաղ ժամանակի, ձևափոխվել կամ ուղղակի աղավաղվել էր: Ժողովը կանչել և այն հովանավորել էր Կոստանդինոս կայսրը: Նրա նպատակն էր տարբեր ուղղությունները միացնել մեկ եկեղեցում և ծառայեցնել այն պետությանը: Պետության և եկեղեցու միացումը կայացավ, և այսպես առաջացավ «պետական եկեղեցին»: 380 թվականին Թեոդոսիոս Մեծը և Գրատիանոսը վերջ տվին համընդհանուր կրոնական ազատությանը: «Երկրորդ տիեզերական ժողովում (381 թ.) եպիսկոպոսները վավերացրին Թեոդոսիոս I–ի 380 թվականի փետրվարին հրատարակած հրովարտակը, որտեղ նա կոչ է անում բոլոր հռոմեական հպատակներին` ընդունել հավատքն առ Երրորդություն, ինչպես այն ձևակերպված էր 325 թվականին Նիկիայում... Երրորդաբանական հավատքը, որի բովանդակությունն է Հայր Աստծու, Որդու և Սուրբ Հոգու եռամիասնությունը, դրա հետևանքով դառնում է հավատքի դավանանք, պարտադիր` բոլոր քրիստոնյաների համար և պետության կողմից խրախուսվող` կրոնի մակարդակին բարձրացրած»<sup>6</sup>: «Գրիգոր Նյուսացին Կոստանդնուպոլսի երկրորդ տիեզերական ժողովի կենտրոնական դեմքերից մեկն էր, պաշտպանում էր Նիկիայի հավատքի դավանումը և վերջնականապես ձևավորեց երրորդաբանական ուսմունքը»<sup>7</sup>: «...այսուհետև ամեն քաղաքացի պարտավոր է լինել ուղղափառ քրիստոնյա, հեթանոսությունը և հերետիկոսությունը դարձան պետական հանցագործություն»<sup>8</sup>: Բոլորը, ովքեր, հնազանդվելով խղճի ձայնին, չհետևեցին այդ հրամանին և չմիացան այդ «պետական կրոնին», դրոշմվեցին որպես հերետիկոսներ: Այդ պահից սկսվեց նույնպես և աստվածաշնչյան համայնքի հետապնդումը քրիստոնեական «կայսերական եկեղեցու» կողմից: Համընդհանուր (կաթողիկե) եկեղեցին Լևոն Մեծի (440–461) ժամանակ անսովոր վերելք էր ապրում: Եկեղեցու պատմաբանների մեծամասնությունը նրան համարում է Հռոմի առաջին պապը: Գերդերի պապերի ցուցակում, որը ընդգրկում է 264 պապ, Պողոս VI–ին ներառյալ, Լևոն I–ը գրված է 145–րդ համարի տակ: Այդ ցուցակում, որը սկսվում է Պետրոսի անունով, առաջին տասնհինգ անուններից հետո հեղինակը հարցական նշաններ է դրել: Բողոքական պատմաբանների գերիշխող մեծամասնությունը հարց ական նշաններ է դնում 44 պապերի անուններից հետո: Շատերը գալիս են այն միասնական կարծիքին, որ պապության պատմությունը ընդհանրապես սկսվել է Լևոն I–ից: Նա ինքը Քաղկեդոնի ժողովում (451 թ.) ստիպված էր բավարարվել նրանով, որ ճանաչվել էր Կոստանդնուպոլսի եպիսկոպոսին հավասար: Առաջնության մասին այստեղ դեռ չի լսվում, բայց նա արդեն իրեն ճանապարհ էր հարթում: «Պետական եկեղեցու» ձևավորումը ավարտվել էր Հուստինիանոս կայսրի (527–565) ժամանակ, երբ նա երեցներին «պետական ծառայողների» կարգավիճակ տվեց: Բոլորովին ակնհայտ դարձավ, որ ոչ թե Քրիստոսն էր այդ «կայսերական եկեղեցու» հիմնադիրը, այլ քաղաքական և կրոնական տիրակալները, որոնք շահագրգռված էին ամբողջ Հռոմեական կայսրության վրա իշխանության կենտրոնացման մեջ: Չորրորդ և հինգերորդ դարերից, եկեղեցական–պատմական տեսակետից գնահատելով, մենք գործ ունենք ոչ միայն փրկության պատմության հետ Հիսուս Քրիստոսի Եկեղեցում, այլև տարբեր շեղվող ուղղությունների հետ, որոնք զարգանում էին անկախ և թափվում մինչ այդ մեծ եկեղեցու մեջ, և, ամենից առաջ, «հեթանոսական–քրիստոնեական» համաշխարհային հաստատության աղետի չարագույն պատմության հետ: Եպիսկոպոսները դարձան կրոնական և քաղաքական իշխանությամբ օժտված հոգևոր աստիճան կրող: Նրանք բոլորն էլ սկզբում կրում էին միևնույն տիտղոսը, որովհետև ներշնչում էին ժողովրդին պաշտել իրենց որպես հոգևոր հայրեր: Սակայն, քանի որ Հռոմը համարվում էր Արևմուտքի մայրաքաղաքը, հռոմեական եպիսկոպոսները սիստեմատիկորեն առաջ էին անցնում` կրկին ու կրկին հավակնելով տարբեր պատվավոր տիտղոսների: Դա սկսվեց «Pontifex Maximus» տիտղոսից: Այդ տիտղոսը նախկինում կրում էին հեթանոսական գերագույն քրմերը և Հռոմեական կայսրության կայսրերը, նույնիսկ Կոստանդինոսը: Սակայն բոլորովին անընկալելի է, որ պապական եկեղեցու այդ արատավոր զարգացումը ընթանում էր նրա հետ կապված հեղինակության և իշխող դիրքի հետ: «Բոնիֆացիոս VIII–ի (1294–1303) ժամանակներից հավատքը առ պապը ուղղակի անհրաժեշտ է փրկության համար, քանի որ նրա իշխանության տակ են երկրի բոլոր բնակիչները: Նույնն էր ասում և Գրիգորիոս VII–ը իր «Dictatus papae» (Պապի իշխանությունը) աշխատության մեջ: Միայն Հռոմեական սրբազանը (պոնտիֆեքսը) իրավասու է տիեզերական անվանվելու»⁹: Այսպես ծագեց «եկեղեցացած» քրիստոնեությունը, որտեղ այլևս ոչ մի նշանակություն չէր տրվում անձնական վերաբերմունքին Քրիստոսին, այլ գնահատվում էր միայն անձնական վերաբերմունքը հաստատությանը: Հեղինակությունը համակարգված ձևով ավելի ու ավելի էր վերցվում Քրիստոսից ու Աստծու Խոսքից և հատկացվում էր այդ հաստատությանը և նրա ներկայացուցիչներին: Ինչպես Քրիստոսը Իր Եկեղեցու Գլուխն է, այնպես էլ պապը դարձավ այդ համընդհանուր եկեղեցու գերագույն գլուխը: Պետական եկեղեցի մարդկանց քաշում էին ստիպողական մկրտության միջոցով, իսկ ավելի ուշ անմիջապես ծննդից հետո նրանց սարքում էին եկեղեցու անդամ` ինքնուրույն ընտրության փոքր–ինչ հնարավորություն չհատկացնելով նրանց: Ստիպողական անդամակցության համար, մկրտության այդ ոչաստվածաշնչյան պրակտիկայի միջոցով հիմք էր ստեղծվել ժողովրդական եկեղեցու համար, իսկ եկեղեցական տուրքը մտցնելուց հետո այդպիսով ապահովվեց եկեղեցու ֆինանսական հիմքն ու իշխանությունը: Բավականին շուտ սկսված «հեռու Աստծու Խոսքից» զարգացման զուգահեռ կայացավ մեկուսացումը հուդայականությունից, իսկ հետագայում նաև եբրայա–քրիստոնեական եկեղեցիներից: Բայց սրանով գործը չավարտվեց: Արդեն Հուստինիանոսը` Զմյուռնիայի եպիսկոպոսը (†167), հրեաների մասին բարեհաճությամբ չէր արտահայտվում: Հիմա քրիստոնյաները «Աստծու Իսրայելն» էին, իսկ հրեաները` ընդհակառակը` դավաճաններ և հերձվածողներ: Պողոս առաքյալը այդ դիտարկում էր բոլորովին այլ կերպ. «Որովհետև Քրիստոս Հիսուսումը ոչ թլփատությունը (հրեաները) մի բան է, և ոչ անթլփատությունը (ժողովուրդները), բայց նոր արարածը: Եվ այն ամենն, որ այս կանոնի համեմատ են վարվում, խաղաղություն լինի նրանց վրա և ողորմություն» (Գաղ. 6:15, 16): Պետրոս առաքյալը այս նյութին է ավելացրել հետևյալը. «Ճշմարտությամբ հասկանում եմ, որ Աստված աչառ չէ, այլ ամեն ազգումն, ով որ վախենում է նրանից և արդարություն է գործում, ընդունելի է նրան» (Գործք 10:34, 35): Հակաեբրայական բանավեճը շատ վաղ սկսեց տարածվել և գնալով դառնում էր ավելի հարձակողական: Իգնատիոս Անտիոքացին (98–117) սկսեց հակահրեական տրամադրություններ բորբոքել: Այն, որ եկեղեցու ներկայացուցիչները արդեն առաջին հարյուրամյակներում արտահայտվում և գրում էին հրեաների նկատմամբ թշնամական կարգախոսներ, նպաստում էր նրան, որ արդեն այն ժամանակ միլիոնից ավելի հրեաներ դրոշմվեցին որպես Հիսուս Քրիստոսի և Աստծու սպանողներ, մեռցվեցին այս կամ այն ձևով: «Մի՛ սպանիր»–ը եկեղեցին արժեքազրկեց իր համար: Եկեղեցու վարդապետ Ոսկեբերանը (354–407)` հրեաների վատագույն թշնամիներից մեկը, սովորեցնում էր. «... հրեաների հետ պետք է շփվել նույնչափ քիչ, ինչքան որ դևի հետ, նրանք խոզերից և այծերից լավ չեն» ... «սինագոգը ոչ միայն թատրոն է, դա հասարակաց տուն է, ավազակների որջ և անմաքուր կենդանիների փախստոց, դևի ապաստարան» ... «քրիստոնյաները չպետք է խորհրդատվություն վերցնեն հրեա բժիշկներից, ավելի լավ է մեռնեն, բոլոր հրեաներից պետք է խուսափել, ինչպես ժանտախտից և մարդկային ցեղի վարակից»<sup>10</sup>: Կյուրեղը (†444)` Ալեքսանդրիայի պատրիարքը, արդեն «օրակարգում» դրել էր հրեական հարցի «վերջնական լուծումը», որը հետագայում` XX դարում, հասավ իր գագաթնակետին: Կիպրիանոսը և Տերտուղիանոսը, Աթանասը և Հերոնիմոսը, Գրիգոր Նյուսացին, Ամբրոսիոսը, Հուստինիանոսը և շատ ուրիշներ, որը շատ, որը քիչ, ամեն ջանք գործածեցին հրեաների հանդեպ ատելությունը զորացնելու, որը տարածվեց բոլոր ժամանակների կղերի վրա: Նա էլ, իր հերթին, հոգաց այն մասին, որ հրեաների հալածանքը արմատավորվի ժողովրդի գիտակցության մեջ: Ամեն ինչում մեղավոր համարեցին հրեաներին, այնպես, որ նրանց ձգտում էին արմատախիլ անել ցանկացած միջոցներով: Նույնպես և բոլոր հրեաների վրա ի կատար ածվեցին խոսքերը, որ Մարդու Որդին կանխագուշակել էր Իր հետևորդների համար. «Իրենց ժողովարաններից ձեզ դուրս կհանեն, և ժամանակ էլ կգա, որ ամեն ով որ սպանի ձեզ, կկարծի, թե Աստծուպաշտոն է մատուցանում: Եվ սա կանեն ձեզ, որովհետև ոչ Հորը ճանաչեցին և ոչ ինձ: Այս էլ խոսեցի ձեզ հետ, որ երբոր ժամանակը գա, սրանք հիշեք, թե ես ասեցի ձեզ» (Հովհ. 16:2–4): Իրոք, մարդասպանները համոզված էին, որ ծառայություն են մատուցում Աստծուն և եկեղեցուն` պահպանելով երրորդաբանական քրիստոնեությունը միաստվածական հուդայականությունից: Հետապնդումները տարածվել էին և այն քրիստոնյաների վրա, որոնք իրենց գիտակցում էին Քրիստոսի հետ միացած և չէին կարող ընդունել այդ արյունով կեղտոտված համակարգը: Նույնիսկ հարգելի ռեֆորմատոր Մարտին Լյութերը չէր կարող անում ազատվել հրեաների հանդեպ ատելությունից, որը թափանցել էր նրա ուղն ու ծուծը` որպես միայնակյացի: Այդ մասին կարելի է կարդալ. «Լյութերը նույնիսկ իր վերջին քարոզում` 1546 թվականի փետրվարի 15–ին, խոսում էր հրեական բժիշկների մասին, որոնք դուրս էին գրում դեղամիջոցներ, որոնցից հետագայում անպայման ինչ–որ մեկը պետք է մեռներ»¹¹: Ատելությունը հրեաների հանդեպ աճում էր դարից դար, թշնամական արտահայտությունները դառնում էին էլ ավելի կոպիտ: Մասնավորապես, օգտագործվում էին գրավոր արտահայտություններ, որպեսզի արդարացնեն կատարվող դաժանությունները: Մի բան է, երբ Հիսուսը խոսում է անհավատ հրեաների մասին, և բոլորովին ուրիշ բան է, երբ խոսում է հավատացյալ հրեաների մասին: Նայելով կորուստներին, որ եկեղեցին, իր նպատակը հետապնդելով, պատճառել է հրեաներին, հեթանոսներին և այլահավատներին, պետք է հարցնել նրան` արդյո՞ք դա բարիք բերեց, թե՞ սարսափելի դժբախտություներ պատճառեց: Դրանց են գումարվում և պատերազմները, որոնք տարվում էին նրա նպատակները իրականացնելու համար: Նա հետապնդում էր, զրկում սեփականությունից, սպանում էր և միջնադարում դարձավ եվրոպական հողատարածքների մեկ երրորդ մասի տիրակալը: Նա գրավում էր կենդանիների և մեռածների ունեցվածքը: Իշխաններն ու թագավորները չէին համարձակվում նրա դեմ ելույթ ունենալ, ընդհակառակը` նրանք նախանձախնդրորեն նպաստում էին եկեղեցուն: «Ռուդոլֆ ֆոն Գաբսբուրգը 1286 թվականին հայտարարեց հրեաներին անձամբ և նրանց ամբողջ ունեցվածքը իր տիրապետությանը պատկանող»¹²: Բոլոր անեծքները, որոնք կրկին ու կրկին հնչեցնում էին հենց իրենք` պապերը, եպիսկոպոսները և ընտրախավը, հիմք էին ծառայում, որպեսզի հրեաները և այլահավատները բոլոր ժամանակներում անգութ հետապնդումների ենթարկվեն հռոմեական եկեղեցու կողմից: Ահեղ դատաստանում կպարզվի, թե 6 միլիոն հրեաները, որոնք սպանվել են Եվրոպայում «Երրորդ Ռեյխի» ժամանակ, գրվելու են միայն գերմանական ժողովրդի՞, թե՞ նաև հռոմեական եկեղեցու հաշվին: Կաթոլիկներ Հիտլերի, Հիմլերի և ճիզվիթ Հեբելսի համար նախօրոք արդեն հող էր պատրաստված: Պապերը արդեն բազմիցս խոսում էին «Նախատեսության» մասին, ինչպես այդ անում էր և խաբեբա առաջնորդ Հիտլերը: Ով համապատասխան գրականություն ընթերցի պապերի և նրանց գործերի մասին, ընդհուպ մինչև վերջին ժամանակները, ցնցված կլինի: Հրեաները և այլահավատները պարզապես ոչինչ էին համարվում: Ճիզվիթ պապ Լևոն XIII–ը (1878–1903) հայտարարել էր. «Նզովյալ լինի նա, ով ասում է, որ Սուրբ Հոգուն հաճելի չէ, որ մենք սպանենք հերետիկոսներին»<sup>13</sup>: Այդ երբվանի՞ց է Սուրբ Հոգին սպանում: Սուրբ Գրոց վկայության համաձայն` Հոգին կենդանացնում է: Իսկ եկեղեցին նրանց, ովքեր հավատարիմ չէին ուսմունքին, անվանում էր սուտ վարդապետներ և հերետիկոսներ, և հոգևորականությունը իրեն իրավունք վերապահեց այդպիսի մարդկանց վերացնել: Այդ տեսանկյունից պետք է դիտարկենք նաև Պիոս XII պապի վարքը հրեաների սպանությունների վերաբերյալ նախքան և Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակ: Վատիկանից քար նետելու տարածությունից ոչ հեռու կրակով այրվել էր հրեական ժողովարանը, և պապը ոչ մի բառ չասաց դրա դեմ: Ժամանակակից պապը թույլ տվեց կուրացումով բռնված հրեաներին նոր շինված ժողովարանում հանդիսավորությամբ ողջունել իրեն որպես Մեսիա, երբ նրա մուտքի ժամանակ երգում էին 150–րդ սաղմոսը: Տիրոջ առաջին հանդիպման ժամանակ Աբրահամի հետ Նա խոստացավ. «Ես քեզ մեծ ազգ պիտի շինեմ և քեզ օրհնեմ և քո անունը մեծացնեմ, և դու օրհնյալ կլինես: Եվ քեզ օրհնողներին կօրհնեմ և քեզ անիծողներին կանիծեմ» (Ծննդ. 12:2–3): Չէ՞ որ այս խոսքերը պետք է անընդհատ լինեին նրանց աչքերի առջև, որոնք իրենց համարում են Աստծուն և Նրա Խոսքին հավատացողներ: Խիստ մոնոթեիզմը (միաստվածությունը), որը սկզբում միայն հրեական հավատքի բացառիկ ժառանգությունն էր, խոչընդոտ էր հանդիսանում հեթանոսությունից եկած եպիսկոպոսների մտածելակերպին: Սկզբից նրանք չէին ցանկանում ոչ մի ընդհանուր բան ունենալ հրեաների հետ, իսկ հետո և հրեաների միակ Աստծու հետ: Այսպես եբրայական «Մաշիահ» (Մեսիա) բառից ծագել է հունական «Քրիստոսը» (Օծյալ), եբրայերեն «Իաշուա»–ից` հունական «Հիսուսը»: Հելլենիստական մտածելակերպի ձևակերպումները Աստվածության մասին հիմա կազմվում էին բոլորովին օտար ձևով Իսրայելի Աստծու և ժողովրդի համար: Եվ Նոր Կտակարանը ոչ մի թշնամություն չի պարունակում իր մեջ հրեաների նկատմամբ, ինչպես դա ներկայացնում են որոշ պատմաբաններ: Կարծես նրանց ուշադրությունից վրիպել է Տիրոջ արտահայտությունը. «...փրկությունը հրեաներիցն է» (Հովհ. 4:22): Դեռ Հին Կտակարանի մարգարեները մարգարեանում էին, որ ժողովուրդները նույնպես Աստծու փրկության մասնակից կլինեն. «Ես` Տերս, կանչել եմ քեզ արդարությամբ և բռնում եմ քո ձեռքը և քեզ պաշտպանում և քեզ պիտի ժողովրդի ուխտ շինեմ և ազգերի լույս» (Ես. 42:6): «...ես քեզ ազգերի լույս էլ եմ շինել, որ դու իմ փրկությունը լինես մինչև երկրի ծայրը» (Ես. 49:6): Տերը սկզբում դիմեց հրեաներին հետևյալ խոսքերով. «Բայց ավելի գնացեք Իսրայելի տան կորած ոչխարների մոտ» (Մատթ. 10:6): Պետրոսը` որպես առաքյալներից առաջինը գործնականում տեսավ, որ հռոմեացի հարյուրապետ Կոռնելիոսը փրկվեց իր ամբողջ տան հետ (Գործք 10): Պողոսին Տերը կոչով դիմեց. «Գնա, որովհետև ես քեզ հեռու հեթանոսների մեջ կուղարկեմ» (Գործք 22:21): Դեռ միսիոներական հրամանում Տերը տվեց հստակ ցուցմունք. «Ուրեմն գնացեք, բոլոր ազգերը աշակերտեցեք» (Մատթ. 28:19): Կենդանի Աստծու եկեղեցին բաղկացած է բոլոր ժողովուրդներից, լեզուներից և ազգերից: Համաշխարհային Հռոմեական կայսրությունը իր ներկայությունը արտահայտում էր ամենուրեք, այնպես որ հռոմեական պետական եկեղեցին իր նպատակներին հասնելու համար կարող էր կիրառել բոլոր աշխարհիկ միջոցները: Իրականում «քրիստոնեացում» երբեք չէր տեղի ունեցել, այլ միայն կաթոլիզացում: Ժողովուրդները դառնում էին Քրիստոսի հավատացյալներ ոչ թե Ավետարանը ազդարարելու շնորհիվ, այլ նրանք ստիպված էին ընդունել կաթոլիկական «պետական կրոնը»: Հռոմեական կաթոլիկ եկեղեցու մենիշխան տիրակալության ժամանակ` մոտ հազար տարի, հողը հագեցել էր արյունով: Մարտիրոսների թիվը հասնում է 68 միլիոնի: Բոլոր այլակրոնները որսորդների որսի նման էին դարձել: Հենց ինքը` «հակառեֆորմացիան», արյունալի միջոցառում էր և կատարվում էր աշխարհիկ միջոցներով, որը ոչ մի ընդհանուր բան չուներ Ավետարանի ազդարարման հետ` որպես փրկարար լուրի, այլ լրիվ դրան հակառակ. եկեղեցական և նրանց միացած աշխարհիկ ուժերը կրկին մեծ աղետներ պատճառեցին: Ո՞վ չի լսել իսպանական ինկվիզիցիայի մասին, վհուկների դատավարությունների և նրանց հրադատության մասին, վալդենսների և մեննոնիտների վտարման մասին, այլահավատների հետապնդումների մասին ամբողջ Եվրոպայով մեկ: Բարդուղիմեոսյան գիշերվա մեջ (1572 թվականի օգոստոսի 23/24), այսպես