Մտքերի անկեղծ շարադրմանն ինձ խրախուսում է այն փաստը, որ այսօր մարդիկ այլևս ոչինչ չեն ընդունում հենց այնպես, ինչպես տրված է: Դրա վերաբերյալ մի ուշագրավ օրինակ է մեզ տրվել 1988 թվականի սեպտեմբերի զանգվածային լրատվամիջոցներից: Խոսքն այնտեղ «Տուրինյան վարշամակի» մասին էր: Դարեր շարունակ այն համարվում էր իսկական, և նրան պաշտում էին որպես նշխար: Այժմ ողջ աշխարհը զարմանքի մեջ է, երբ այն հետազոտելուց հետո Անգլիայում, ԱՄՆ–ում և Շվեյցարիայում, բոլոր երեք տեղերում էլ իրարից անկախ եկան մեկ արդյունքի. այդ դիասավանը առաջացել է միջին դարերում և ոչ մի կերպ չի կարող լինել Հիսուս Քրիստոսի վարշամակը: Այնուամենայնիվ մարդիկ մխիթարվեցին բացատրություններով, որ այդ կեղծիքը շարունակելու են պաշտել որպես նշխար և այդպիսով համառորեն մնալու են բացահայտված մոլորության մեջ: 1988 թվականի հոկտեմբերին պատգամավոր Յան Պայսլեյը, որը Հյուսիսային Իռլանդիայից է, Ստրասբուրգում Եվրախորհրդարանում արեց մի բան, որը չէր համարձակվի անել ոչ մի բողոքական ռեֆորմացիայի ժամանակներից ի վեր: Նա ցույց տվեց մի պաստառ, որի վրա գրված էր` «Հովհաննես Պողոս XXIII – հակաքրիստոս», և վրդովմունք առաջացրեց` պապի ելույթի դեմ բողոքելով: Այդ մասին էին հաղորդում զանգվածային լրատվական միջոցները, օրաթերթերի մեծ մասը տեղադրել էին լուսանկարը և հաղորդագրությունը առաջին էջի վրա: Մեկ օր անց այդ մասին խոսում էին շատ քչերը և վերջիվերջո անցան օրվա նորությանը. չէ՞ որ ամեն օր տալիս է նոր նյութ հաղորդագրությունների համար: Ցավոք, և՛ գիտնականները, և՛ հասարակ մարդիկ բոլոր ժամանակներում Աստծուն և եկեղեցուն շփոթում էին իրար հետ և քանի որ հիասթափությունը եկեղեցական հաստատություններից, որոնք վերագրվում էին Աստծուն, շատ մեծ էր, շատերը հրաժարվեցին և՛ մեկից, և՛ մյուսից: Ողբերգական, ցավալի սխալ հետևություն, որի զոհ դարձան շատերը: Ես երբեք չեմ մոռանա այն երեկոն գյուղատնտեսական ընկերակցության բնակավայրերից մեկում (կիբբուտց): Մոտ 15 կիլոմետր Երուսաղեմից դեպի արևմուտք, լինելով էքսկուրսավար, ես ընթրիքից հետո կանչեցի խումբը մի կարճ աղոթքի ծառայության համար: Մեզ միացան ևս մի քանի այլ հյուրեր, որոնց մեջ կային նաև հրեաներ: Դա շատ տեղին էր: Կարդալով հատվածներ Հին Կտակարանից, ես ցույց տվեցի դրանց կատարումը Նոր Կտակարանում: Հանկարծ Վարշավայից հայրենադարձ եղած մի հրեա կին ներքին ցնցումով բացականչեց. «Ես կարդացել եմ Նոր Կտակարանը և կարող էի հավատալ, որ Քրիստոսը մեր Մեսիան է, եթե Նա կաթոլիկ չլիներ: Չէ՞ որ լեհերը, այդքան նվիրված կաթոլիկներ լինելով, մեզ շատ տանջանքներ հասցրին»: Մենք բոլորս ապշած էինք: Հետո ես նրան բացատրեցի. «Մեսիան կաթոլիկ չէր: Նա Փրկիչն էր` մարմնով եկած: Նույնպես և Մարիամը կաթոլիկ չէր»: Նա ի վիճակի չէր դա հասկանալ: Հատկապես կրոնի բնագավառում սարսափելի անտեղյակություն կա: Ինչպես ոմանք պնդում են, քրիստոնեությունը առանց Քրիստոսի հետ կենդանի և անձնական կապի դարձավ ափիոն ժողովրդի համար: Այս շարադրումը կանչված է բացահայտել այն ամեն ոչ աստվածաշնչայինը, ինչը թյուրիմացաբար անվանում են «քրիստոնեական», և ցույց տալ, որ կրոնական առասպելները մնում են առասպել, ինչքան էլ որ հին լինի նրանց ծագումը: Եթե խոսքը առ Աստված հավատքի և մարդկության վերաբերյալ Նրա ծրագրի մասին է, ապա խորհրդի համար պետք է դիմել Գրքերի Գրքին: «Ես չեմ հավատում ոչ ոքի և ոչնչի» արտահայտությունը արդարացի է մարդկանց վերաբերյալ, բայց Բարձրյալի և Նրա Խոսքի համար այն կիրառել

հնարավոր չէ: Նա կա և գոյություն ունի որպես միակ Հավաստին: Նրա Խոսքը կատարված, հաստատված ճշմարտությունն է, և դրա համար դա մեր Բացարձակն է (անպայմանություն)` ամեն կասկածից վեր բարձրացված: Նա մեռած չէ, ինչպես պնդում են ոմանք, Նա կենդանի է, և ամեն կյանք ունեցողը Նրանով է ապրում: Եվ Նրա խոսքը այսօր էլ, ինչպես և նախկինում, կենդանի Իրականություն է: Բոլոր ժամանակներում եղել են մարդիկ, որոնց առջև դրված է եղել հատուկ հանձնարարության կատարում: Մարդկության պատմության մեջ եղել են ականավոր պոետներ ու երգահաններ, թագավորներ ու կայսրեր, զինվորներ ու քաղաքական գործիչներ, մինչև մեր ժամանակի պետական այրերը: Կարելի է կազմել անվանի գյուտարարների մի ամբողջ ցուցակ, առանց որոնց մեր աշխարհը այսօր բոլորովին այլ տեսք կունենար: Ճիշտ այդպես էլ և Հին կտակարանի ընթացքում և Նորի սկզբում կային Աստծու այրեր, որոնք իրենց կյանքի ընթացքում հատուկ հանձնարարություններ էին կատարում փրկության պատմության մեջ: Հետառաքելական ժամանակներում մինչև Նիկիայի ժողովը (325 թ.) աչքի էին ընկնում որոշ անձնավորություններ, նույնպես և միջին դարերում կային մարդիկ, որոնք մեծ դեր էին խաղում եկեղեցու պատմության մեջ: Հատկապես հայտնի են նրանց անունները, որոնք հայտնվեցին ռեֆորմացիայի ժամանակներից ի վեր: Աստծու կողմից առանձնահատուկ շնորհք ստացած այրերը միշտ ունեին բոլոր մարդկանց համար համընդհանուր հանձնարարություն, որը դուրս էր գալիս եկեղեցական և կրոնական բոլոր սահմաններից: Դա համապատասխանում է վերջին, համընդհանուր միսիոներական հրամանին. «Ուրեմն գնացեք, բոլոր ազգերը աշակերտեցեք...»: Իրոք, ով Աստծու կողմից է ուղարկվել, Աստծու Խոսքը ազդարարում է բոլոր մարգարեների և առաքյալների համաձայն: Ով ներկայացնում է նոր ուսմունքներ և այսպես կոչված «հայտնություններ», որոնք չեն դիմանում սուրբգրային փորձարկմանը, նա ինքն իրեն ապաորակում է ինքնաբերաբար: Աստված չի կարող հակասել Ինքն Իրեն կամ փոխել Իր մտադրությունները: Ամենը, ինչ անում կամ սովորեցնում են մարդիկ, պետք է ճշտել. «Արդյո՞ք այդպես է: Այդպե՞ս է գրած» կամ «Ի՞նչ է գրում այդ մասին Սուրբ Գիրքը»: Մեզ հետաքրքրում են ոչ թե մարդկային պատկերացումները, այլ թե ինչ է Աստված ազդարարել այրերի միջոցով, որոնց Նա կանչել է լսելի ձայնով: Դա առաջին հերթին հինկտակարանյան մարգարեներն էին: Նրանք պետք է կանխագուշակեին փրկության պատմության ընթացքը: Առաքյալների խնդիրն էր հաստատել, որ վաղուց տրված մարգարեությունները կատարվեցին: Իրենց կոչումի և հանձնարարության համեմատ նրանք իրենց ծառայությամբ բացատրում էին մեզ Աստծու մտադրությունները Իր փրկության ծրագրի հետ կապված: Դա կնքված է Սուրբ Գրքում, և դրա շնորհիվ կենդանի Խոսքը խոսում է բոլորին և այսօր: Նրա Հոգին մղում է ունկնդրել Խոսքին: Հարկ չկա բացատրել նաև պարզաբանել մեկը մյուսին, բավական է, որ բոլորը ամբողջ սրտով հավատան հենց այնպես, ինչպես ասում է Գիրքը, և այդպիսով բոլորը կսովորեն հենց Աստծուց, Նրա Խոսքի միջոցով (Ես. 54:13, Հովհ. 6:45): Այստեղ ներկայացված չէ որևէ տեղական կամ անկախ եկեղեցու, էլ չեմ ասում արդեն որևէ աղանդի կարծիքը, այլ շարադրված է Աստծու տեսանկյունը, ինչպես Նա մեզ այն թողեց Խոսքում: Ով ուսումնասիրել է եկեղեցու պատմությունը, նա գիտի, թե պատմաբանները ինչքան տարբեր գնահատական են տալիս և նկարագրում միևնույն ժամանակաշրջանները, անձանց և իրադարձությունները: Բանավեճի առարկան կազմող թեման նոր չէ: Սակայն ինչն է ցավ պատճառում Աստվածաշնչով հավատացող քրիստոնյային, դա փաստն է, որ Նոր Կտակարանի քննադատական ուսումնասիրության ժամանակ էլ են կասկածներ ներկայացվել: Թե Նոր Կտակարանի առանձին մասերը` Ավետարանները, Ուղերձները, սկզբում գրված են եղել եբրայերեն, արամերեն կամ հունարեն, իսկ հետո նոր, ինչպես ամբողջական կանոն, ի հայտ եկել հունարեն, ոչ մի որոշիչ նշանակություն չունի գործի էության համար: Հաստատված է, որ Ինքը Աստված ընդունում է հրեաներին: Մովսեսը և Ահարոնը պետք է ասեին փարավոնին. «Եբրայեցիների Աստվածը` Եհովան, մեզ հանդիպեց...» (Ելից 3:18): Կարելի է համարել հաստատված, որ Հիսուս Քրիստոսը խոսել է ոչ թե հունարեն, այլ արամերեն, այսինքն` հրեաների ժողովրդական լեզվով, իսկ Նա կրթված էր, թե ոչ, այդ մասին կարող են վիճել իրար հետ կրթվածները: Մեզ համար կարևոր է, որ հարություն առած Տերը շարունակում էր խոսել եբրայերեն: Այդ մասին է վկայում Պողոսը. «Եվ երբոր մենք ամենքս գետնի վրա ընկանք, մի ձայն լսեցի, որ եբրայեցիների բարբառով ինձ ասում էր` Սավուղ, Սավուղ, ինչո՞ւ ես ինձ հալածում» (Գործք 26:14): Պատճառաբանությունը, որ շրջանառության մեջ կային և ուրիշ Ուղերձներ, ոչ մի կերպ չի նվաստացնում եղածների արժեքը: Կասկած չի առաջացնում, որ սկզբնական քրիստոնեության մեջ առաքյալների կամ ուրիշ հեղինակների կողմից կազմվել են և ուրիշ ուղերձներ: Ղուկասը հենց առաջին համարում տեղեկացնում է մեզ, որ շատերը նախաձեռնեցին գրի առնել իրադարձությունները: Բնականաբար, կային և ուրիշ զեկուցողներ: Այն ստեղծագործությունները, որոնց անվանում են «նորկտակարանային ապոկրիֆներ», ստեղծվել են ավելի ուշ: Բայց Ինքը Աստված հոգաց, որ Կանոնի մեջ ներգրավվի միայն այն, ինչ գրվել էր Իր հանձնարարությունով

և Իր կամքով. այն, ինչ մեզ անհրաժեշտ է: Կարևորն այն է, որ մեզ թողած Խոսքը մենք ընդունում ենք որպես Աստծու Խոսք (1 Թես. 2:13) և հավատում ենք, որ ամեն Գիրք աստվածաշունչ է (2 Տիմ. 3:16): Եթե Նոր Կտակարանում օգտագործվում է «ինչպես ասում է Գիրքը» կամ «գրված է...» բանաձևը, ապա միշտ նկատի է առնվում Հին Կտակարանը: Բայց Նոր Կտակարանը նույնպես Սուրբ Գիրք է, նրանք միասին կազմում են մեկ ամբողջություն: Ղուկ. 24:44–45–ում կարդում ենք «...թե պետք է կատարվի Մովսեսի օրենքում և մարգարեներում և սաղմոսներում բոլոր ինձ համար գրվածները: Այն ժամանակ նրանց միտքը բացեց, որ գրքերը իմանան»: Տերը նաև ասաց. «Քննեցեք գրքերը, որ դուք կարծում եք, թե նրանցով ունեք հավիտենական կյանք, և նրանք են, որ ինձ համար վկայում են» (Հովհ. 5:39): Պողոս առաքյալը հայտնում է. «...թե Քրիստոս մեր մեղքերի համար մեռավ` գրքերի համեմատ: Եվ թե թաղվեցավ և թե երրորդ օրը հարություն առավ` գրքերի համեմատ» (1 Կորնթ. 15:3–4): Պետրոս առաքյալը վկայակոչում է Ես. 40:8–ը և Հին Կտակարանի այս խոսքն ու Նոր Կտակարանի խոսքը բերում է ընդհանուր հայտարարի. «...Իսկ Տիրոջ խոսքը մնում է հավիտյան. և սա այն խոսքն է, որ ձեզ ավետարանվեցավ» (1 Պետր. 1:22–25): Չէ՞ որ Նոր Կտակարանը հինկտակարանյան մարգարեությունների հետևանքն է: Դոկտոր Քլարենս Լարքինը` միջազգային ճանաչում ունեցող մեծություն, իր «Dispensational Truth» գրքում ապացուցել է, որ Քրիստոսի առաջին գալստյան ժամանակ Հին Կտակարանի 109 կանխագուշակում կատարվեց ամենաճշգրիտ ձևով: Կատարված մարգարեությունները հաստատում են, որ Աստվածաշունչը աստվածային ծագում ունի: Եթե ցանկանում են ստուգել և դիտարկել որևէ գործ, ապա պետք է նրան մոտենալ առանց նախապաշարմունքի և հակակրանքի: Աստվածաբան Կառլ Շնայդերը ճիշտ էր, երբ գրում էր. «Կեղծարարությունները սկսվեցին նորկտակարանյան ժամանակներում և երբեք չեն դադարել»<sup>1</sup>: Դա ամենևին չի նշանակում, որ մենք ունենք աղավաղված Նոր Կտակարան, այլ անիրազեկ (բավարար գիտելիք չունեցող) մարդիկ, ինչպես այն ժամանակներում, այնպես էլ հիմա շարադրում են իրենց սխալ ուսուցումներն ու մեկնությունները: Սակայն ճշմարիտ Աստծու Խոսքը, հակառակ բոլոր աղավաղումներին, որոնք մենք դեռ կդիտարկենք, ընդմիշտ կմնա ճշմարիտ Խոսք: Ինչպե՞ս կարող են Պետրոսի ուղերձների աղավաղումների ակնարկները առաջացնել ամեն սահմաններից դուրս դիտողություն. «...Սուրբ Գիրքը` Աստվածաշունչը, լեցուն է կեղծ վկայություններով»²: Դա աննախադեպ պնդում է և պարզապես չարամիտ զրպարտություն: Ընդ որում վկայակոչում են գիտնականների, որոնք անց են կացրել լավ նախապատրաստական աշխատանք: Դա արդեն հանդգնություն է` մեղադրել Նոր Կտակարանը գրողներին անընդմեջ աղավաղումների մեջ և դրանով ներկայացնել նրանց որպես խաբեբաներ, իսկ Աստվածաշնչին հավատացողներին` որպես խաբվածներ: Այդպիսի սուտ հնարքները չեն կարող ստվեր գցել փայլուն ճշմարտության վրա: Չորս ավետարանիչները, բնականաբար, հասարակ մարդիկ էին: Այն, որ իրադարձությունների նրանց նկարագրությունները տեղ–տեղ տարբերվում են իրարից, միայն ապացուցում է այն, որ նրանք իրարից չեն արտագրել: Ամեն մեկը գրել է` ինչպես ոգեշնչվել է, կախված նրանից, թե ինչ է տեսել կամ ապրել անձամբ, կամ վկայություն է ստացել ուրիշներից: Նշված փաստերը որոշիչ են հենց իրենք, այլ ոչ թե նրանց հետ կապված ուղեկցող երևույթները: Կաթոլիկ աստվածաբան և Աստվածաշնչի թարգմանիչ դր Կոնստանտին Ռյոշը ներկայացրեց չորս Ավետարանների տարբերությունները չորս կենդանի արարածներով` առյուծով, զվարակով, մարդով, արծվով, ինչպես նրանք նկարագրված են Հայտն. 4:6–8–ում և այլ տեղերում: Դեռ Իրենեոսը վաղ քրիստոնեական ժամանակներից մատնանշում էր նրանց` որպես չորս Ավետարանների խորհրդանիշներ: Չէ՞ որ Աստվածաշունչը գրված է մասամբ կերպարների և առակների լեզվով: Մատթեոսը կրում է մարդու կերպարը, Մարկոսը` առյուծի, Ղուկասը` զվարակի և Հովհաննեսը` արծվի: Եզեկիելի առաջին գլխում ասվում է չորս կենդանիների մասին, որ բոլորն էլ ունեին մարդու կերպարանք (հմ. 5) և թևերի տակ` մարդու ձեռքեր (հմ. 8): Ամեն կենդանի չորս երես ուներ, բայց ներկայացնում էր իրեն միայն մեկով: Ավետարաններից յուրաքանչյուրը մանրամասնորեն նկարագրում է Փրկչի միևնույն հայտնությունը, սակայն, այնուամենայնիվ, ամեն մեկն ունի իր դեմքը: Չնայած որ ամեն կենդանի ի հայտ է գալիս տարբեր դեմքերով, ներքուստ բոլորն էլ մեկ են: Նույնպես էլ չորս Ավետարանները. ներքուստ, գործնականում բոլորն էլ ըստ էության մեկ են, միայն թե նրանցից մեկը ցույց է տալիս Տիրոջը ավելի շատ որպես Մարդու Որդի, մյուսը ընդգծում է Նրա Աստվածային իշխանությունը` առյուծի խորհրդանշանով, որը համարվում է կենդանիների արքան, երրորդը ներկայացնում է Նրան ինչպես բեռ կրող, չորրորդը բնութագրում է Նրան որպես արծիվ, որը թռչում է աստվածային ոլորտներում: Եվ եթե ավետարանիչներից մեկը հայտնում է մեկ գործի մասին, իսկ մյուսը` ոչ, և եթե մեկին այս կամ այն դրվագը թվում է ավելի կարևոր, քան մյուսին, ապա դա էական չէ: Եթե մի ավետարանիչը գրում է, որ Տերը յոթ հացով կերակրեց չորս հազար հոգի, իսկ մյուսը` որ Նա յոթ հացով կերակրեց չորս հազար հոգի` չհաշված կանանց և երեխաներին, ապա երկուսն էլ ճիշտ են, պարզապես նրանցից մեկը ավելի է խորացել մանրամասնությունների մեջ: Եթե մեկը նկարագրում է, թե ինչպես Երիքովի մոտ բժշկվեցին երկու կույրեր, իսկ մյուսը` թե մեկ կույր է բժշկվել, ապա կրկին իրավացի են և՛ մեկը, և՛ մյուսը: Ավետարանիչներից մեկը ներկա էր այդ իրադարձությանը, իսկ մյուսը դրանից հետո հանդիպել է բժշկվածին և հայտնել է դրա մասին: Ավետարանիչներից մեկը շարադրում է, որ Քրիստոսի հետ խաչված երկու ավազակն էլ նախատում էին Նրան (Մատթ. 27:24), իսկ մյուսը` որ մեկը, ավելի ստույգ` աջ կողմինը, սթափվելով բացականչեց. «Տեր, ինձ հիշիր...» (Ղուկ. 23:39–42), և կրկին երկուսն էլ իրավացի են: Սկզբում նախատում էին երկու չարագործն էլ, իսկ հետո նրանցից մեկը վերջին պահին գիտակցեց, թե ով է Նա, որ խաչված է իր կողքին և աղերսեց Նրան: Նույնպես և Հիսուսի արտահայտությունը` «Ճշմարիտ ասում եմ քեզ. Դու այսօր ինձ հետ դրախտում կլինես», ինչպես և շատ տեղեր, սխալ են հասկացվել քննադատների կողմից: Նրանց պատկերացումով, այդ արտահայտության համաձայն, Հիսուսը մահվանից հետո պետք է սկզբից մի քանի օր լիներ երկնքում, սակայն Գիրքն ասում է, որ նա իջավ երկրի ցած կողմերը: Նրանք չհասկացան, որ մինչև Հիսուսի խաչելությունը և Նոր Ուխտի ուժի մեջ մտնելը երանելիների բնակության վայրը ոչ թե վերևում էր, այլ ներքևում: Ղուկասի 16–րդ գլխում պարզ ասվում է, որ երանելիների և ոչ երանելիների տեղը բաժանված էր միայն անդունդով, և ոչ ոք չէր կարող անցնել մյուս կողմ: Բոլոր նրանք, ովքեր իրենց հույսը դրել էին գալիք Փրկչի վրա, պահվել էին ինչպես գերության մեջ և այնժամ, Մատթ. 25:52–ի համաձայն, հարություն առան Քրիստոսի հետ: Միայն այդ պահից է, որ երանելիների տեղը արդեն ներքևում չէ, այլ վերևում: Քրիստոսը իջավ և բոլոր գերիներին, ովքեր հավատում էին Նրա գալուստին, դուրս հանեց Իր հետ (Եփ. 4:8–10):

Նույնպես էլ ոչ մի տարաձայնություն չկա, երբ մի ավետարանիչ պատմում

է, որ հարության ժամանակ ներկա էին երկու հրեշտակ և խոսում էին կանանց հետ (Ղուկ. 24:4), իսկ մյուսը` որ միայն մեկ հրեշտակ էր այնտեղ կանգնած (Մատթ. 28:2, Մարկ. 16:5), և որ մի տեղ նրանք պատկերված են

գերեզմանի մեջ, իսկ մյուս անգամ` դրսում: Ըստ էության ամեն ինչ ճիշտ է: Ներսում խոսքը նրա մասին էր, որ ցույց տրվի, թե որտեղ էր պառկած Տերը, իսկ դրսում հարկ էր հաղորդել, որ Նա հարություն է առել: Դա բացատրվել էր այդպես, տեղից չհեռանալով: Նույնիսկ եթե այնտեղ երկու հրեշտակ կային, ապա խոսում էր նրանցից մեկը, և այդ պատճառով հատուկ չի հիշատակվել հեղինակի կողմից: Փառք Աստծուն, որ եղել են ոչ միայն ինքնակոչ քննադատներ, այլև ականավոր այրեր, որոնք համոզիչ կերպով ցույց տվեցին մեզ Գրքերի ներդաշնակությունը: Նրանց թվին է պատկանում դր Ց.Ի. Սքոուֆիլդը (Dr. Dr C. I. Scofield)` համաշխարհային համբավ ունեցող գիտնական և Աստվածաշնչի թարգմանիչ, որը գրել է ամեն մի կասկած գերազանցող «Ավետարանների ներածություն»: Քննադատները նաև բոլորովին չհասկացան Նոր Կտակարանի մարգարեական բնույթը: Այսպես, օրինակ` նրանք մեղադրում են Պողոսին, որ սխալվել է իր կատարածաբանական սպասման մեջ, քանզի նա գրել է. «Ոչ թե ամենքս կննջենք, այլ ամենքս կփոխվենք» (1 Կորնթ. 15:51), «...մենք, որ կենդանի մնացած ենք մինչև Տիրոջ գալը...» (1 Թես. 4:14) և այլն: Պողոսը պետք է գրեր ներկա ժամանակով, քանզի նրա մեջ գործող Սուրբ Հոգին գիտեր գալիք պատմության ընթացքը և տևողությունը: Նոր Կտակարանը լիովին կազմված է այնպես, որ մնում է ուժի մեջ շնորհքի ողջ ժամանակաշրջանում: Նրան կարող են հավատալ և այն քարոզել բոլորը մինչև վերջին սերունդը, երբ ի կատար կածվեն Աստվածաշնչի համապատասխան տեղերը Քրիստոսի գալստյան մասին: Նույն Պողոսը իր մասին էլ է այդպես գրում. «...իմ բաժանվելու ժամանակը հասած է: Բարի պատերազմը պատերազմեցի, ընթացքը կատարեցի, հավատքը պահեցի. այսուհետև մնում է ինձ արդարության պսակը, որ Տերը կտա ինձ այն օրում, արդար դատավորը» (2 Տիմ. 4:6–8): Ի դեպ, միշտ եղել են մարդիկ, որոնք իրենց ժամանակին լրջորեն սպասում էին Քրիստոսի երկրորդ գալստյանը: Ով դա չի արել, նա մասնակցություն չի ունենա առաջին Հարության մեջ, որովհետև

չի կրել իր մեջ կենդանի հույսը: Մարտին Լյութերը նույնպես հավատում էր, որ վերջը արդեն մոտ է, և սպասում էր Քրիստոսի գալստին: Նա նույնիսկ նեռին անվանեց «Endchrist» (ինչը նշանակում է` վերջի քրիստոսը