Առանձին դարաշրջանները, որոնք հաջորդեցին սկզբնական քրիստոնեությանը, հանգամանորեն նկարագրված են եկեղեցու պատմության մեջ: Այդ պատճառով մեր ուսումնասիրության մեջ այդ ժամանակի հատվածով կզբաղվենք հնարավորին չափ կարճ: Ժամանակահատվածները կարող են բաշխվել մոտավորապես այս ձևով. սկզբնական եկեղեցու ժամանակը տարածվում է մինչև Ք. ծ. 100 թ., նրան անմիջապես հաջորդում է հետառաքելական ժամանակաշրջանը երկրորդ դարում, նրա հետագա զարգացումը մինչ Նիկիայի ժողովը (325 թ. Ք. ծ.), պետական եկեղեցու առաջացումը Հռոմեական կայսրությունում, մինչև միջնադար ընկած ժամանակաշրջանը, ռեֆորմացիան` որպես նոր սկիզբ, Արթնության հետագա շարժումները, մուտք Ամբողջական Ավետարան և եկեղեցու վերականգնումը իր սկզբնական վիճակում Քրիստոսի երկրորդ գալստից առաջ: Եկեղեցու պատմության մասին ստեղծագործությունները իրենցից միասեռ պատկեր չեն ներկայացնում: Նրանցից շատերում տեղ է հատկացված անձնական ենթադրություններին, որոնցից կազմվել են առասպելներ, որոնք հետագայում ուրիշները փոխանցել են արդեն որպես իրականություն: Բացի այդ, պետք է բոլորին հասկանալի լինի, որ կաթոլիկ ուղղվածություն ունեցող պատմաբանությունը բացարձակապես տարբերվում է բողոքական ուղղվածությունից: Առանձին ժամանակաշրջանների և նրանցում կատարված զարգացումների հետազոտությունը պետք է նրա համար, որ հնարավոր լինի համեմատություն անցկացնել սկզբնական քրիստոնեության հետ: «Առաքելական ուսմունքը» մենք կարող ենք ստանալ միայն առաքյալների շուրթերից: Ձեռագիրը, որը գտնվել է 1883 թվականին վանք երից մեկում և ենթադրաբար վերաբերում է Ք. ծ. 80–120 թթ. և կրում է «Տասներկու առաքյալների ուսմունքը» կամ «Դիդախե» անվանումը, իրականում ոչ մի ընդհանուր բան չունի Տիրոջ առաքյալների հետ: Նույնպես և «Հավատքի առաքելական դավանությունը», որը IV դարում տարբեր ժողովն երում քննարկվել և ձևակերպվել է, չի կարող վերագրվել առաքյալներին: Այդպես են առաջացել չկանխատեսված կեղծարարություններ և խեղաթյուրումներ, որոնք հավաստի տեղեկություններ են համարվում: Միայն Նոր Կտակարանում ընդգրկված բուն Գործք առաքելոց գրքում և առաքյ ալների գրած թղթերում ենք մենք գտնում ճշմարիտ ուսմունքը: Առաքյալն երը այրեր էին, որոնք Խոսքը լսում էին Աստծու շուրթերից և հաղորդում էին այն Նրա հանձնարարությամբ: Նրանց միջոցով նորկտակարանյան եկեղեցին ստացավ մաքուր, չաղավաղված Աստծու Խոսքը, միակը, որ կրում էր իր վրա Աստծու կնիքը: Պողոսը, որ կանչված էր գերբնական ձևով և նախատեսված էր ընտրյալ անոթ լինելու, դասվել է Աստծու առաջին առաքյալների շարքը: Նա էր, որ ուղղակի հրամանի հիման վրա կարող էր ասել. «Որովհետև ես Տերիցն ընդունեցի այն, որ ձեզ էլ ավանդեցի» (1 Կորնթ. 11:23): Նա գրել է ուղերձների մեծ մասը` ճիշտ 100 գլուխ` 2325 համարներով, մինչ Պետրոսը, օրին ակ, գրել է ընդամենը 8 գլուխ` 166 համարներով: Պողոսը ստացել էր Ավետարանը նույն ձևով, ինչ ձևով որ մարգարեները` Խոսքը հայտնության միջոցով (Գաղ. 1:11–12): Այդ է պատճառը հոգու խորքից եկած հիշեցման. «Բայց եթե մենք էլ, կամ երկնքիցը մի հրեշտակ ավետարանի ձեզ նրանից ուրիշ, քան թե որ մենք ավետարանեցինք ձեզ, նզովված լինի» (Գաղ. 1:8): Ինչը որ չի համապատասխանում առաջին առաքյալների սկզբնական Ավետարանին, գտնվում է նզովքի տակ: Այսպես դիտարկելով` մենք իրոք գործ ենք ունենում անեծքի տակ գտնվող աղավաղված քրիստոնեության հետ, ինչի վրա էլ իրենց հայացքն էին ուղղում քննադատները իրենց հետևությունն երում: Չորս ավետարանիչները վկայություն են շարադրել Փրկչի մասին: Նրանք նկարագրել են Նրա կյանքը, Նրա գործունեությունը Նրա ծննդից մինչև Նրա մահը, հարությունը և համբարձումը երկինք: Ընդ որում համատեսները` Մատթեոսը, Մարկոսը և Ղուկասը, տալիս են իրար լրացնող ընդհանուր պատկեր: Հովհաննեսը, ընդհակառակը, չի զբաղվում ո՛չ Բեթղեհեմի իրադարձություններով, ո՛չ ազգաբանական ցուցակներով: Նա թռչում է բարձունքները և անմիջապես առաջին գլխի առաջին տողից ցույց է տալիս, թե ով էր Քրիստոսը իրականում: Չորս Ավետարանները տալիս են ընդհանուր շրջադիտումը տեղի ունեցած փրկության, որը Աստված կատարեց Քրիստոսում այստեղ` երկրի վրա: Նրանք արժանի են վստահության, որովհետև նրանք թողնվել են մեզ ճշմարիտ վկաներով, որոնք լսել և տեսել են ամեն ինչ (2 Պետր. 1:16–18, 1 Հովհ. 1:1–3): Գործք առաքելոցը մեր ուշադրությանն է ներկայացնում առաջին հերթին սկզբնական եկեղեցու գերբնական հիմքը Սուրբ Հոգով լցվելու միջոցով (գլուխ 2): Այս դեպքում խոսքը գնում է իրոք երկնավոր երևույթի մասին: Առաջին քարոզում Պետրոս առաքյալը, Հոգով լցված, Աստծու հանձն արարությամբ կոչ է անում հավատքով խոնարհված ունկնդրողներին անհրաժեշտ ապաշխարության, աստվածաշնչյան ջրի մկրտության (հմ. 38) և նույն այն Սուրբ Հոգով մկրտվելու փորձին, որը հենց նոր ապրել էին իրենք` հարյուր քսան հոգին. «Որովհետև ձեզ և ձեր որդկանց համար է այս խոստմունքը և այն ամեն հեռավորների համար, որոնց մեր Տեր Աստվածը կկանչի» (հմ. 39): Ինքը` Աստված Սուրբ Հոգու միջոցով փրկում էր հավատացողներին և ավելացնում էր Իր Եկեղեցուն (Գործք 2:47): Սկզբնական եկեղեցին կազմված էր մարդկանցից, որոնք իրականում իմացել էին Աստծուն: Հավատացողները մկրտված էին ջրում, և Սուրբ Հոգին գերբնական ձևով մկրտում էր նրանց` որպես անդամների` մեկ մարմնի մեջ (1 Կորնթ. 12:13), որը օժտված էր հոգևոր պարգևներով (1 Կորնթ. 12:7–11) և Հոգու պտուղներով (Գաղ. 5:22, 23): Ինչպես Աստված Քրիստոսում մարմին ուներ տաճարի փոխարեն, որտեղ Նա ապրում էր և որի միջոցով գործում էր, այնպես էլ սկզբնական եկեղեցին` որպես փրկվածների հասարակություն, կազմում էր Աստծու մարմինը (1 Կորնթ. 12:12), որը Նա` որպես Գլուխ (Կող. 1:18), օգտագործում էր Իր ծառայության շարունակության համար: Նա ասաց. «Ինչպես իմ Հայրն ինձ ուղարկեց, ես էլ ձեզ եմ ուղարկում» (Հովհ. 20:21): Որպեսզի այդ մարմնի բազմազան կարիքները բավարարվեն, Նա հաստատեց ծառայությունները եկեղեցում. առաքյալներ, մարգարեներ, ավետարանիչներ, հովիվներ, վարդապետներ (Եփ. 4:11): Սկզբնական եկեղեցում չկար ոչ մի հոգևոր աստիճան կրող, այլ կային միայն այրեր, որոնք արժանացել էին բարձր կոչման իրենց ծառայությունը կատարելու Սուրբ Հոգու առաջնորդության և լեցունության ներքո: Առաջին քրիստոնյաները չգիտեին ո՛չ սուրբ խորհուրդներ, ո՛չ քարոզիչներ` որպես մշտական ծառայություն կատարող (պաշտոնյա քարոզիչներ), այլ ամբողջ ական եկեղեցին փրկվածների և վերածնվածների «թագավորական քահանայություն և սուրբ ազգ» էր (1 Պետր. 2:9, Հայտն. 1:6): Հինգ վերը նշվ ած ծառայությունները որոշված են ամբողջ եկեղեցու համար և այդ պատճ առով սահմանափակված չեն տեղական համայնքով: Տեղական եկեղեցիների առաջնորդները, այսինքն` եկեղեցու հսկողները կամ երեցները ղեկավարում էին ինքնուրույն տեղային եկեղեցիները, և խնամք էին տանում նրանց համար: Նրանք, ովքեր իրականացնում էին ղեկավարությունը, կոչվում էին եպիսկոպոս և պետք է ամուսնացած լինեին (1 Տիմ. 3:1–7, Տիտ. 1:5–8): Նույնիսկ տեղային եկեղեցիները մի քանի եպիսկոպոս ունեին, այսինքն` ավելի քան մեկ ղեկավարող երեց (Փիլ. 1:1): Այդ միտքը համապատասխանում է և Հակ. 5:14–ի տեքստին, որտեղ գրված է, որ հիվանդը պետք է իր մոտ կանչի եկեղեցու երեցներին: Պողոսն ու Բառնաբասը ընդունվել էին Երուսաղեմում եկեղեցու, առաքյալների և երեցների կողմից (Գործք 15:4): Սկզբնական քրիստոնեության մեջ դեռ տիրում էր այդ աստվ ածային եկեղեցական կարգը: Գործնական ծառայություններ կատարելու համար տեղական համայնքում կանչված էին սարկավագներ, որոնք նույնպես պետք է ամուսնացած լինեին (1 Տիմ. 3:8–13): Դա անհրաժեշտ էր նրա համար, որ եպիսկոպոսները և սարկավագները կարողանային, անձնական փորձից ելնելով, խրատել եկեղեցու անդամներին և օգնել իրենց ամուսնական կյանքում և ընտ անեկան հարցերում: Առաջին եկեղեցին ընդհանրապես չգիտեր եպիսկոպոսի այնպիսի ծառայություն, որը կատարվում է հիմա: 1 Տիմ. 3:15–ի համաձայն` Քրիստոսի հիմնած եկեղեցին կենդանի Աստծու եկեղեցի է, ճշմ արտության սյուն և հաստատություն, այսինքն` այն կրող տարրը: Նրանում տեղ չկա ինքնակամ մեկնություններին և որևէ անճշտության: Նրա միջոցով, որպես աստվածային կարգ, Աստծու կամքը պետք է կատարվի երկրի վրա, ինչպես որ կատարվում է երկնքում: Նորկտակարանյան եկեղեցին հիմնելուց հետո` առաջին ժամանակներում այնտեղ պահպանվում էր մաքուր Ավետարանի հռչակումը, աստվածաշնչյան ուսմունքը և առաքյալների հաստատած փորձը: Առաջին եկեղեցին Քրիստոսի կյանքով թափանցած մարմին էր` Սուրբ Հոգու առաջնորդության մեջ հարատևող, այլ ոչ թե որևէ կազմակերպված հարանվանություն (կրոնական խմբավորում): Ավելի ուշ Պողոսը և մյուս առաքյալները ստիպված էին պայքարել սուտ վարդապետների և գայթակղողների հետ: Այն ժամանակներից սկսվեց եկեղեցու բազմակերպ զարգացումը, շատ հոգևոր հոսանքներ զարգանում էին իրար զուգահեռ: Նրանց մեջ մեկն էր բաղկացած ճշմարիտ հավատացյալն երից, որոնք առաջնորդվում էին Խոսքով և առաքյալների Ավետարանով, կանչված էին Աստծու կողմից և ապրում էին գործնականում Նրանով: Հովհաննեսն այդ ընդգծում է այսպիսի խոսքերով. «...ով որ Աստծուն ճանաչում է, լսում է մեզ, ով որ Աստվածանից չէ, չի լսում մեզ. սրանից ենք ճանաչում ճշմարտության Հոգին և խաբեության հոգին» (1 Հովհ. 4:6): Հավատքի մյուս ուղղությունները բաղկացած էին ճշմարտության և սեփական մեկնությունների խառնուրդից, որոնք հետագայում դարձան ուսմունքն եր: Այդպիսի այրերին Սուրբ Գիրքը «սուտ եղբայրներ» է անվանում, որոնք ներս են թափանցել ծառայության Աստվածային կոչումը չստանալով: Պողոսը բացատրում է դա. «Եվ այն ներս պրծած սուտ եղբայրների պատճառով...» (Գաղ. 2:4): Կային այրեր, որոնք ուրիշ Հիսուս էին ազդարարում, ուրիշ հոգի էին ստացել և ուրիշ ավետարան էին քարոզում (2 Կորնթ. 11:4): Պետրոսը զգուշացնում է հավատացյալներին սուտ եղբայրներից, որոնք ներս կմտցնեն կորստյան հերձվածողություններ (2 Պետ. 2:1–3): Հուդա առաքյալը այսպես է արտահայտվում այս ուղղությունն երի մասին. «Վա՜յ նրանց, որ Կայենի ճանապարհով գնացին և Բաղաամի մոլորությունով վարձքին նվիրվեցին և Կորխի հակառակության պես կորան» (Հուդա 11): Սուտ եղբայրները աղավաղեցին, մոլորվածները մոլորության մեջ գցեցին: Այդպես առաջացան տարբեր հոգևոր ուղղություններ: Այս հերձվածների մեջ Հովհաննեսը տեսնում է նեռի (հակաքրիստոսի) շարժման սկիզբը, «հակա» նշանակում է «դեմ», և համաձայն դրա` ամենը, ինչ համաձայն չէ Քրիստոսի և Նրա Խոսքի հետ, ուղղված է Նրա դեմ, և, հետևաբար, հակաքրիստոսային է: Նա գրում է. «Մեզանից դուրս գնացին, բայց մեզանից չէին, որովհետև, եթե մեզանից լինեին, ապա մեզ հետ մնացած կլինեին, բայց որ հայտնի լինեն, թե նրանք ամենը մեզանից չեն» (1 Հովհ. 2:19): Այդ մարդկանց Պողոսը հափշտակող գայլեր է անվանում (Գործք 20:28–30): Քրիստոսի իսկական աշակերտների մասին, որոնք կարող էին տարբերել նրանց, Հայտն. 2:2 ասվում է. «...և փորձեցիր նրանց, որ առաքյալ են ձևանում, և չեն, և գտար, որ սուտ են»: Ինչպե՞ս կարող էին նրանք անսխալ փորձել, ինչի՞ հիման վրա պարզել, որ այդ այրերը առաքյ ալ չեն, այլ միայն ձևանում են: Նրանք քննում էին` քարոզո՞ւմ են արդյոք նրանք այն, ինչ քարոզում էին Պետրոսը և Պողոսը: Քննումը միշտ պետք է տեղի ունենա առաքելական հռչակումների և գործողությունների հետ համեմատությամբ, որոնք հանդիսանում են միակ ճշմարտության չափանիշը: Արդեն այն ժամանակ դրված էր հարցը. «Ո՞րն է ճշմարտությունը, և ո՞րը` աղավաղումը»: Աստվածաշնչի նշված հատվածներում խոսքն, անկասկած, ճյուղավորումն երի մասին է, որոնք զարգանում էին Հիսուս Քրիստոսի Եկեղեցուն զուգահեռ` որպես հավատքի սուտ ուղղություններ: Դեռևս առաջին հարյուր ամյակի վերջում կային տարբեր սուտ ուսմունքներ, և նրանք խառնված էին. ոմանք Բաղաամի ուսմունքի կողմնակից էին, մյուսները` Նիկողայոսյ անների ուսմունքի, ուրիշներն էլ Հեզաբել անունով մի կնոջ էին լսում, որը իրեն մարգարեուհի էր հռչակել և հանդես էր գալիս որպես ուսուցիչ (Հայտն. 2:20): Որպեսզի մենք հստակ իմանանք, թե որն է ճիշտ, մեզ թողնված է Սուրբ Գիրքը առաքյալների մաքուր ուսմունքով: Դրա հետ մեկտեղ հիշատակվում են և տարբեր ուրիշ ուսմունքներ, որոնք մտցվել են մարդկանց կողմից, որոնք այդ կոչումը չունեին: Այդ պատճառով «Ամեն բան փորձեցեք...» խորհուրդը (1 Թես. 5:21) դեռևս պահպանում է իր նշանակությունը: Շատերն են յուրացրել այդ խորհուրդը, սակայն իրականում սխալ են օգտագործել: Նրանք փորձում էին ուրիշներին` ելնելով իրենց սեփական գիտելիքների մակարդակից, ուսմունքի և պրակտիկայի տեսանկյունից, բայց այդ ընթացքում բոլորովին աչքաթող էին անում այն, որ Աստծու առջև կա միայն մեկ գործող տարբերակ, որը կարող է կիրառվել ամեն ինչը և ամենքին փորձելու համար` Աստծու Խոսքի ընդհանուր վկայությունը: Երկրորդ դարում կենդանի Աստծու Եկեղեցու հետ մեկտեղ, որը անփոփոխ հավատում և գործում է, ինչպես Քրիստոսը պատվիրեց առաքյալների միջոցով, տարածվեցին նույնպես և հավատքի տարբեր ուղղություններ: Ուսմունքում Խոսքից շեղված հասկացությունները ձեռք էին բերում առավել հաջողություն: Նեղ ճանապարհը լայնացված էր, և նեղ դարպասները փոխարինվել էին լայնով: Ամեն մի ուղղություն ձգտում էր հնարավորին չափ շատ անդամներ ունենալ, ինչպես այդ տեղի է ունենում նաև այսօր: Սակայն Հիսուս Քրիստոսի ճշմարիտ Եկեղեցու համար բոլոր ժամանակներում արդարացի է մնում հետևյալ պատվիրանը. «Մի վախենար, փոքր հոտ, որովհետև ձեր Հայրը հաճեցավ, որ արքայությունը տա ձեզ» (Ղուկ. 12:32): Փոքր հոտին պատկանողները լսում են միայն բարի Հովվի ձայնը, որը Իր կյանքը դրեց ոչխարների համար. հենց Իր Խոսքը: Այդ «Էկլեզիան» (ժողովքը, եկեղեցին) բոլոր ժամանակներում փոքր, ընտրյալ հոտ էր, որը առանց փոխզիջման հետևում էր Հովվին: Չնայած հետառաքելական ժամանակներում Պողիկարպոսը (†155 թ.), որը եղել է դեռ Հովհաննես առաքյալի հետ, և Իրենեոսը (†202 թ.)` Պողիկարպոսի աշակերտը, աչքի են ընկնում որպես հավատքի ջատագովն եր, սակայն ավելի ուշադիր դիտելուց երևում է, որ այստեղ այլևս խոսքը բացարձակ մաքուր հավատքի գանձի մասին չէ, որը ազդարարվել էր առաջին առաքյալների կողմից: Ակնհայտ է դառնում քայլը աստվածային մարմնից դեպի մարդկային կազմակերպությունը: Զարգացումը երրորդ դարում` ընդհուպ մինչև 325 թ. Նիկիայի ժողովը, հակասական էր: Արտաքնապես «այլասերված» քրիստոնեությունը ավելի ու ավելի է տարածվում տարբեր ձևերով մինչև Կոստանդինոս կայսրի կողմից պետականորեն ճանաչումը, այնպես որ դառնում է լուրջ, աճող ուժ ամբողջ Հռոմեական կայսրությունում: Հավատքը դառնում է նոր փիլիսոփայություն: Արևելյան առասպելները, խառնվելով հելլենիստական գաղափարների հետ, «ջրիկացրին» հավատքի սկզբնական բովանդակությունը: Վեճեր սկսվեցին այսպես կոչված «Քրիստոսաբանության» մասին, որոնք ամենուրեք փոթորկում էին ուղեղները: